Saturday, March 19, 2011

THUMAKÂI(PREFACE)

Ka nêulâi in,ka khuo u’ah Khodou pawi leh lungdam pawi a kibawl zel a,tua hun ciengin zu leh sa a kine a, lâm a kikâi a Zola nempi a kisa let a, nun in a nuom a,guolnop mangin taikhuo a kivâh zêl hi. Khum hun lâi a mite ki-îtdânte, kingainatnate tu-a ka ngaituo ciengin khatveivei leh ka hla a sie a, ka lung a lêng vavung mawh hi. Tu hun lâi in, pawi a kibawl zêl a, Khawmpi bang ka na mang zêl hi ,hinanleh ka nêulâi a guolnopdânte, mite kisahtheidân(kideisahdân) tualeh a na kingâinatdânte ka mit-hla in a mu na lâi a, tuhun cienga mite kingâidaudante ka ngaituo ciengin, hun muolliemsate gâlkhuo ka don zêl a, tua hun muolliemsate ngâi in ka lungzuong zêl hi! I pu I pate uh, Zola ngaite tem bang tawi in, gawlpal bang a na ki-îm khawm liliei zêl u’a, na ki-it tuo ciet in nunnuom lâmtâng a na kâi zêl uh hi. Hun muolliemsate lah solkha bang sênlekia thei lou a! lungzuonhuoi ciloungâl gêndân omlou e!.
1993 kum in Ka nu uh (Nuomzavung) toh ka kinung a, Vâiphei veng leh Zo veng ah kum 3 bang ka têng gêl hi. Ni khat Benhur Yisrael (Khamzalang@Langtom); in Zo puondum lim a kizêm nâmsâu pi khat, Zola keset(cassette) leh Zola Sânnêmla bu khat ka opna mun ah a’ng tawi a ka kungah ‘Tateng na kêm zing in, Mângkâng a’ng cita hi’ tuabepin kei lêng phei ing a, ‘Pa Langtom nangin bangzieha tahaw nei pieh e? tam bang van/(sil)te nana kephoidân leh nana zepsiemdânte ka mu ciengin na Zo ngainatdân ka theikhie hi, ahi’nlah bangzieha tahaw nei piehkhiet e?’ ci’n ama ka dong hi. Ama’n hici in ei dawng hi, ‘Mângkâng kei pên Yahweh(Sabbath) nungzui ka hitâh ziehin ka tapa’n tabangte kêm dîngin hung phalta sih hi’ a ci hi, tuaci’n ke’n tua bang ahileh ke’n kêm ta ve’ng ka na ci a, tunidonin tuateng ka kêm nalâi hi. Tami keset min pen ‘Lie leh Tâng Lentongte’ a kicia, 1984 kum a Yangoon Khopi(Myanmar)a kikhum ahi. Asunga Zola kikhumte ka ngâingâi zêl a, ka lungsim a khoi mama a,I pu I pate tawndân, ngaina leh khankhuote ka lungsim sungah ka gêlgêl a, ka lunglên kân in a sâng zêl hi. A lasah u’a, panin Zolate sunga thu leh la giltahte ka ngaituo ciengin ka veina mama a,ka sinlâi ah vâi bang a thâmden a, tualeh nupi papite lasah siemdân pen patâthuoi ka sa hi.
1996 kum in India Kumpi zum ah, Delhi Andaman & Nicobar Islands Civil Services(DANICS) ka nga a, tami sepna zop a, Delhi ka pei kuon in Zoveng Lamka ah, ka peima nitah in a’ng ît, a’ng ngâina nupi papite pawlkhat, kei ei vâihlâh dîngun ka opna mun ah, a’ng kholâilêng uhhi. Bangci tava ui, na ci uoi?, ci’n ka dongleh, nang vâihlâhna kawm a, na inn a, Zola sa dînga hing kikhawm hi ung, a ci uhhi. Tami pawl ahileh, Zogam Leidi Party(pawl) te a na hi kawi! tuami ni zân a, a lasahte uh ka khum sieng a, ka lunglên ciengin ka ngâi zêl hi. Zo la sah a siem mama uhhi.
1998 kum in ka nu muolliemna toh kisai Ama late leh amanu theizingna dîngin ‘Vangngai Tunnu’ keset khat ka suo hi. Tami keset pen Fr. Mark Thang Khan Ai studio ah ana kikhum hi. Tuahun in, Fr. Mark Ai leh Lawrence tegêl in ‘Zo Patong’ kici keset khat ei letsong uh hi. Tami keset sunga late ka ngâi ciengin i Zo late lutdân leh ngaidân ka sinlâi sungah tuni dongin a vâi bang thâmdenta hi. 2004 kum in ngainat unâupa Pastor Haozalien toh Delhi khopi ah tomkhat ka omkhawm kha u’a, hun ka mu cinteng un houlimna tângpi, nempi ka nei leng uh hi. Nikhat kam/hâm tungtâng thu vângtâng ka kikupkup ciengun, Zo lahâmtengte, kigêntênate, kitêkâhna thutengte kitûptah in(systematically) kiguol henlen lâibu nêu khat kibawl leh, ci bang ka lungsim sungah a’ng piengdoh a, tuaci’n tuni’n tami lâibu i khut tung u’ah tawithei in a’ng omta hi. Abân, i sim masangun i pienna leh i puodohna uh tângthu tomnou khat simsuh tadi va ui.
ZO MITE ANG PIENKHIETNA
[.....Zo min i puohna Ei 'Zo mite' pen i 'Pu Zo' suon-leh-hlâhte i hizieh u’a Zo minam i hihi. Zogam a i tên zieh u’a Zo te ei kichi hilou a, heisung heisung ah omta nanleizong i Pu Zo sisan zâl in 'Zo te' i hihi. Zo minam kipatna I Pu Zo pen bang hun lai a na pieng cithu kantelna dîng ha simsim dîng hi. BC hunlai peh in tulaitaha Sên(China) gam lâizâng munteng ah 'Xo' kici minam lien khat kumpi gam kip khat dingzo hi. Tuapen ei 'Zote' tangthu masa pên ahi. Thamlou in Sênte tângthu sung ma ah 'Jo dynasty-Jo kumpi khang' ci zong na om ngai a, Thailand gam dong in thu a nanei ngai uhhi. Tuapen i tângthu nina ahi, aci zong ki-om hi. Mihingte pienkhietna toh kisai akancien(anthropologist) mipilte gênna ah ei 'Zo' mite pen Khamtung gam minam tuomtuomte leh Kachin minamte toh kibangin ,'Tet' minam sungpan a piengte ei kici hi. 'Tet' minamte toh kisai in tângthu lam mipilte in AD 760-850 hun in Tibeto-Burman kici minam khenpi khat in,Tibet gampan a’ng tuolsuh uhhi. Tua sungpan pawlkhatte(Et;Kachin) Kawlgam sahlam gamteng ah phuol ana sât uhhi,kici hi. Tua pan adangte a’ng nawtsuoh suh in AD 900 kîm a,Tagaung khosatte sungah i pu-pate zong na kihal hituoh hi. Kumza thum kîm hun sungin Tibeto-Burman minamte sungpan (1) Pyu minam-Kawlte kipatna (2) Kanyan minam-Arakanese te kipatna leh (3) Tet minam-Zo mite kipatna khenthum a’ng phatou hi. Kumzalom 10-13 AD hun ciengin Tet minam pan Zote leh anâihuoiteng(ethnic groups) in Tagaung pan Ayeyarwardy(Irrawady) gundungteng leh Chindwin gundung kîllahteng ah a’ng kithethâng uhhi,cithu zânggam a têng AshoChinte,Yaw minamte, Khamtung gam sahlam a om minam tuomtuomte Khamtung gam hlanglam(hanglam) a om Cho-Chin, Khami-Chinte i tângthu sungah kiciemte ciet hi. Zote leh Khamtung gam minam dangte in kumzalom 14-15 AD kikâl sungin Khamtung gam a’ng zuontou uhhi. Mizo(Lusei) kamhâm bawngteng 'Sepui' ah , Falam-Haka kamhâm bawngteng 'Sunthla 'ah, Zo kamhâm bawngteng 'Cîmnuoi' ah phuol a’ng sâtkia uh hi. 'Cîmnuoi' i ci pen tulaitahin 'Sâizâng' leh Phâileng khuo kikâl teng ahi. Cîmnuoi ah khangli bang a kitênzaw ciengin Zote Vânglâi(Tehlui khonei) ana sât u'a, tua panin Hâidawi(Bumzâng khotaw) ah ana têng uhhi. Tua panin sahlam a’ng kikhang toutou a, pawlkhat pen India gam Manipur State dong na tungtou uhhi.
TÂNGLÂI ZO MITE DINMUN: Zo mite a’ng pienkhietna toh kisai i gênsa bangin Topa Jesu suoma hunlai Sênte ii 'Xo' dynasty ahia, 'Jo' dynasty ahizongin tulaitaha ei 'Zo’te toh kisaina om,omlo ci pen gênhâ, kanhâ simsim dîng hi. Ahivangin,tânglâi i pu-pa 'Zo’te pen tulâi ei 'Zo' te bang na hilou in minam thahât,ngaina leh tângthu akip ana nei minam gol mama khat na hi ngai hi, ci thu tawm i kikum dîng uhhi.
Tambang i gênna ah "No evidence,no history" a kici mabangin .... omloupite gênlou in "evidence'(têci) akip lien teng sungpan i thei bân ciengtan atomnou in i gên dîng hi." Zohâm pên hâm-le-pâu tampite lah-a kunglui pên vawt khat ahi chi guollui upate’n ana gên zêl uhhi. Guolluite a’ng hildân ahileh Zohâm/Zokam A.D.850 tuom in apieng jouta hi, aci uh hi. Simsuh kia in:- "AD 850 kîm in 'ZOHÂM' kizang zou hi. Kawlgam sunga minamte toh kisai akantel ahi, Professor G.H. Luce in, 'Tibeto-Burman i ci vângin atâng zah uh kamhâm(common language) pen Chin, Kachin khatzawh sâng ahisihleh tuagel kigawm hithei dîng hi." ci'n ana gên ngai hi. Atheihuoi thu panin Chin akicite sungah Kachinte toh kamhâm akitamsut(akibangtam) pênpên 'Zo' te i hihi.
ZOTE PEN MINAM BUL MAMA KHAT AHIHI.
Capt. Khup Za Thang in 'Zo’ mite khanggui aguolna ah i Pu 'Zo' panin khang ngâna ah Pu Songthu ana om a,Falam minam pawlkhat in akhanggui uh 'Songthu' toh ana pan uhhi. Tuabanah 'Zo’ mi te pienna thu akante in 'Pu Songthu in Cîmnuoi khuo sât in hâusa sêm hi, aci uhhi. Ahivangin, Mizote khangsimna sunga 'Chawngthu' ci min khat simlou adang Tedim kamhâm a kipan minam tuomtuomte khanggui sungah 'Songthu' ci min khollou kha dîng hi. ‘Zo’te khanggui simna sungah Capt.Khup Za Thang in a’ng guol bangma in Pu. 'Songthu' kimuthei hi. Tua banah, gêntêna in sanggam Siihzangte pienna 'Suontah, Ngengu' cite pên ei ‘Zo’te khangsimna ah : 'Zo' pan 'Songthu' khang nga, Songthu pan Zahong, Suontah(Dopmul) Mulpi, Ngengu ci bang in na kiguol suhpan hi. ‘Zo’te sungah be-le-phung zakhat(100) kîm(vel) om hi. Tuate sungah Zote be hinapi Zokam azang nawnlou zong tampi a om hi. Tedim kamhâmte sung, Sizang, Vaiphei thamlou Falam sung, India gam Meiteite sung nangawn ah ‘Zo’te ka hi aci toh, ‘Zo’te ahilam theilou a a phungmin beh atheilien toh a kithethâng Zote tampi a om hi. ‘Zo’te i pienna uh sawt mama ta ahiziehin tambanga kithethâng pen lamdang lou hi.
Kithethângna thute sungah gâlmat pawl zong a om u'a, pawlkhat pên agamlawt ngiet zong om hi. Tuni ciengdongin Zote sisan pên gamlawtna lungsim leh gamman bai phâhdiehna khat kinei hi. Tuhun main zong Zote pen midangte kam kisiembai phadieh a,tua in midangte vuacipna(acculturation/influence) sunga i manthâi(manthâp) bai nadîng zie ei lah hi.
ZOTE PEN NGAINA KIP ANEI MINAM I HIHI.
H/A Pu. J.Gin Za Tuong in " Zote pau, Zote ngeina, Zote tangthu limphatahin kan leng Zo mite i mênkhietna mubai pen ni" ci ngai hi. Ngaina(culture) toh kisai in, Zote'n shila, hinla a kipan moulahzie, dawithoizie dong aneng atawng abucing in akip a i neisa, I Pu Zo a kipan tunidong khanggui simna i neisa ciet ahihi. Pu Ngul Lang in, " Zopuan cihpen Zote aa bek hikei, eitek aa hi cia,asilh masa pen Tedim kampau sungpan keimah hi-ing" ci-in agên ngai hi. Sângmang J.H.Cope in Tedim Chin Reader laisimbu bawl asawm ciengin ngaina tangmî(folktales) zah a na sawm hi. Ahivangin, alungkim banga gêntheina mulou hi. Tua ciengin Tedim papi pawlkhatin, "Ngeina tângthu anei Zote ahi uh. Zote dongin" na ci uhhi. J.H.Cope in zong Tonzang Myuone Lomzâng khuo pan, Pu. Tuong Za Go(M.P. Mang Cin Khuppa) ana dong pai a, Zolâi simbu sungah Zo tangmî pawlkhat na hal hi, ci-in Rev. Thang Kho Cin(Phâitu) in a na gên hi.Tuaziehin a masalam a, kibawl Zo Lâisimbu(Tedim Chin Reader) sungah Zokam tampi kihal lâi hi. Hinanleh, tulam cienga kibawl laibute ah Zokam mun ah Tedim kam toh kilâita(kisunta) hi.
THUKHÛPNA: Zo mite pen hun khat lâi in mi thupi kihia,tuciengin i hi ci ngiem, i hici kithethâng pen Pasien deilou,Pasien zie toh kituohlou i kalsuon khielna khat uh om hi dîng hi. Tuami i mu nadîng un sui in kipuophatna dîng lampi lathei lei piengsawn momsawnte adîngin gougil pen hiding hi." ]1
Kum 862 A. D hunlâi in, Sente patong Fan-Cho kici pa khat in Chindwin gûnkhawm zâng ah hâusa leh lêngza nei minam Zo or Shou or Zhou kicite na om hi cithu a na giel hi. 1783 A.D kum in, Rev. Fr. Vincentious Sangermano; Roman Catholic Missionary Burma gam sungah Pasien thu gên dîngin a’ng kisawl hi. Ama’n "A Description of the Burmese Empire" laibu 1835 A.D kum a kisun sungah Zo thu hici in a na giel hi. "20°30" leh 21°30"N kikâl ah Chein tângte suolam ah, ‘JOU’ kici minam nêu khat a om hi" a ci hi.
Betram S.Carey CIE, Assistant Commissioner, Burma, and Political Officer, Chin Hills leh H.N.Tuck, Extra Assitant Commissioner, Burma and Assistant Political Officer, Chin Hills tegêl in ‘THE CHIN HILLS’ lâibu Volume I lâimâi 140 na ah, Zo tungtâng thu hici in a na sun uhhi:- "Tu-a Sukte mite; Kamhau be leh phungte, gam uhna khuo zousie ahileh khang thum masang lâi in, Zote’n a na luo u’a, a na uh zou uh hi. Kamhau; innpipa khuote ah, tuin zong Zote a têng nalâi uh hi. Tedim khuo a sât a, a uh hi. Kamhau; Innpipa’n a nuoinetsa Zo tengteng pen Kamhaumi a suoh siengta uh hi. Kinung leh kitêngthei in a têngkhawmta uh hi. Manipur gamgi zûl tan, gâl a zou a, Kamhaumite leh Zote a têngkhawm u’a, amaute pen cikhat sakhat bang in, uhpite leh ki-uhte a kikhietna tahtah uh a om sih hi."a ci hi.
Mikâng F.K.Lehman in Illinois Studies in Anthropology No.3(1963, Page 179)sungah hiciin a na giel hi, "Kawlgam leh India gamgi teng ah, amahaw tawndân leh ngaina toh kiptah a, a têng minam khat a om hi. Amahaw pen a UH hâsa mama uh hi. SHA a bie u’a, JIN min in a kou uh hi. A puona min uh, JOU ahi",aci hi. Myanmar Chronicle Volume-5, Page 225, "Zo’te pen, a puno uh Kachin hi a, a tazaw ahi. Zo(Pu Zo) suon leh hlakte sungah, ataa pen(uzaw) gu’ite ahi uhi." Mikângte’n ‘Yo’ or ‘Yaw’ pou ei na ci uh hi. 1954 lâi in, Lamka a om eimite ‘JOU’ a na kici uh hi. 1956 kum in ‘Zou’ ciin India kumpi’n theipina a’ng pie hi. Pu. T.Gougin in ‘A Brief History of Zou’ (1961 A.D.) lâibu sungah Zo leh Zomi a na zangton hi. Pu. Thangkhanlal in; Zolâi Simpatbu (Zo Primer;1973) sungah ‘Zo’ ma a na zang vilvel hi. Pu Goupau in ‘ Zo Sannemla’ lâibu sungah ‘Zo’ spelling ma a na zang hi. Zo Baptist Association, Myanmar(Burma) leh Zo Presbyterian Synod Church (Myanmar) te’n ‘Zo’ spelling ma a zang vilvel nalâi uh hi.
UNÂU LUSHEI(Mizo) pasal ni in, ‘ZO’ TUNGTANG THU A NA GIELTE SIMSUH KIA VÂI:- 1926 kum lâi a Unau Mizo missionaryte’n Lushei ham a, a giel uh KHRISTIAN kici laibu sungpan in ‘Zo’ tungtang thu hici in a na kigiel hi:- ["A hma sha ber in ram chanchin hi tlem te in ka han shawi ve deuh rih anga, he tiangin ani:- Phaipui bial Vuite ram chhak lam Meitei leh Sukte ram in ri na Run-dungvel hi ani deuh bera Lushei ram a ang deuh va khaw hrang tlem te te a, lal nei theiva awm an ni a, an ram pawh a zau lo hle mai. An hnam: a pumpui in 'Zo' an ti deuh bera an zinga...an mawl em em mai, lekha thiam an awm lo; chuvangin tunlawka pawh sawrkar an do kha in hria in kan ring a cheu. Biakdan: an vai in ram huai bia an ni vek; an in thawi na atam ngawt mai. Pawla zin lai a, Atheni khua kha ani ngawt mai ani. Akip a kawi in sawi sen pawh ani lo zawk ani, pakhat chi an in dawi ania,hei hi an in thawi na lian ber leh hlau awm ber a an nei chu ania, a ran a tan chuan vawk pakhat a ni ang, tin; sial hi in thawai na na ran a michhia leh mi tha in an hmang bawk.......Tin, Pathian thu ka sawi a lekha bu chhiar te hlan kan ai in an bih hnai zawk mah mah a banvai na awm lo khawp in,khawi ngei in ei zo vek teh ang ti awm takin ann lo kal khawm thin ani, tin, mi thenkhat chuan "Kei hi fa nei thei lo ka ni. Pathian thu awi ila fa kan nei thei ang em?" ti te an awm nual hlawma, he tian in Zo ram chu ala thim a Pathianin an sual tlan nana a fapa mal neih chhun a pek thu te hi an la hre lo em em mai; chuvangin nang chhiar tu he Zo ho ta hian i tawngtai pui kan ngen a che. "In unau -Hrangsuaka leh Dawnthawma.]2
Tam bang ahi, atomkim in, tâng a tuon a, i khangthu uh, tuazieha tulâi khangnoute’n i pupate uh luhindânte, khosahdânte, tawndânte tualeh ngainate, a lungsimte uh,i mangngillou na’ng u’a tami lâibu ka’ng bawl ahia, a min:- ‘Zo Lahâmtengte, Kigêntênate leh Kitêkâhnate Hâmbu khatna (Dictionary of Zo Poetic Words,Metaphors and Similes Vol.I)’ ci’n ka phuo hi. Zo lakamtengte zong cithei veve ahi. ‘Zo’ spelling Lâi Siengthou tegêl sungpan a, toh kibanglien a, lâh leh zah ahi. C, Z leh innku(^) te cilou laigiel dân(spelling zahdân) pen ‘Pasian Lai Siengthou(Holy Bible in Zo) 1983 leh ‘Holy Bible in Zomi 1995’ tegêl sungpan a, Spelling kizahdân ka zui ahi. Zokam apatin Mângkam a thuteng ka le ciengin a kibang cîtciet lou nempi ka tuoh hi. Tabangte pen a kinâi thei pen in ka letdoh hi. Tami lâibu in; i tawndânte, i ngainate,i kam/hâm gilzie, i hâm hausatdân, i hâm ngaidan, i kam/hâm kungluidân hing theisahta uh hên
Suo masapên(First Edition) ahimanin tuotkhiel, gielkhiel leh lêkhiel nempi om khamai thei ahimanin a, citlana a, a opkhâh tâhleh simtute’n ei na ngâisiem ciet un ci’n ka’ng ngên masa hi. Tualeh, a dihzaw(mânzaw) deu na thei leh, tachi leh, kilawmzaw deu, hici leh, kilawmla deu ci ngâidân nei a opleh, ka na sâng gige dîng hi. Pasien in I gam hing guolzawl tahên, Amen.
Dated/New Delhi 10th, April, 2006
Philip Thanglienmâng, DANICS
Sources: 1. A.D. 2000 ZO MAGAZINE Published by Zo Baptist Association Hqtrs, Kalaymyo, Myanmar(Burma) Dated March 2001.
2. Tapidaw Golden Jubilee 2004 and JCA Golden Jubilee Souvenir 2003 A.D.

No comments: