Thursday, November 27, 2008

ZOŢAWNG TIHCHANGTLUN

By Zohmangaiha IRS
Source: Chapter 9: ZO KALSIAM By MIZO ACADEMY OF LETTERS, Mizoram, Aizawl, 1997 A.D Page155-166
I.Thuhma: Kum 1995 Mizo Academy of Letters Foundation Day thupui ziak tura ruat ka ni hi ka lawm hle rualin ka huphurh hle thung mai.
ZOTAWNG THIHCHANGTLUN tih thupui hmang hian Paper puitling emaw, lehkhabu emaw hial pawh kei tehlul pawh hian ziak tham ka hre ve awm e. Mahse, chutian chu kan thupui thlangtute tum dan a ni lo tih hriain, thupui sawihona atana sihhawnna ang chauhvin kimchang lo takin ka han ziak dawn a ni. Chuvangin, heta ziak bak pawh hi zau zawka sawihona hun zalwn tak kan nei turah ngai ila. Amaherawhchu, chawhnu hun chauh nei kan ni tih inhre rengin, thu hlawm thlur bing bik deuh hlek neia ngaihdan leh pawmdan mumal tak kan pawm tlan theih kan hrual mum thei chuan a hlawkin a ţangkai hle turah beisei ila.

II. Zotawng: Kan thupuia “ Zoţawng” tih hi “Mizo ţawng” tih aia hman min phalsak avangin Mizo Academy of Letters Executive counvil chungah ka lawm a. “Mizo ţawng” tih aia “Zoţawng” tih hman ka duh deuh kherna chhan tlem lo tarlang ila:-
(a) “Zoţawng” tih hi a hawrawp a tlemin, thumal pakhata ziak theih a ni hi a remchang zawkin ka hria.
(b) “Mizo ţawng” kan tih ţobul hi Lusei ţawng emaw, Duhlian ţawng emaw niin a lang a. “ Lusei” tih hi Sap hovin “ Lushai” tiin min ziak sak avangin kan ram ngei pawh kum 1954 hma lam chuan “ Lushai Hill” tia ziak a ni ţhin a. Kum 1954 a District Council kan lo neih khan “Lushai’ tih aiah “Mizo’ tih chu hmangin “Mizo Hills” “Mizo District Council” te kan lo nei ta a. Kum 1972-a U.T kan lo nih khan ‘Mizoranm’ tih chu kan lo hmangin kum 1987-ah ‘Mizoram Stagte’ kan lo nei chho ta zel a. Chutiangin , Mizo State chhunga Zo hnahthklak chengte chu ‘Mizo’ kan inti uar chho ve zel a. Hetih lai hian Mizoram pawn lama kan Zo hnahthlak unaute erawh chuan ‘Mizo’ tih chu ‘Zo’ tih ai chuan pawm tlan harsa an la ti zawk hle rihin a lang a. Chutichuan, Nomenclature chungchangah lungrual tlanna tak kan la neih thei hma pawhin, Zo hnahthlak tam zawkin kan pawm tlan theihzawk tur nia ka beisei ‘Zoţawng’ tih hi ‘Mizo ţawng’ tih hi ‘Mizo ţawng’ tih aiah ka thlang deuh zawk a ni.\
(c) Zo hnahthlak ţawng pengte(dialect) hi ţawng puitling(language) anga khaikhawm nan ‘Zoţawng’ tih mai hian a huam zau berin a remchang berin ka ring a. ‘Zoţawng’ hi Tibeto-Burman ţawng(language) zingah telh a ni a. Zofate’n A, AW, B ka neih hma kum 20-a lehkhabu ziak “Progress of Coloquial Exercise in Lushai Dialect of ‘Dzo’ or Kuki language by Capt. Thomas Herbert Lewin (Mizovin Thangliana kan tih mai), kum 1874-a chhut chuan Lusei ţawng chu Zoţawng(Zo language) peng pakhat (dialect) angin a ziak a. Dr. Vumson pawhin a lehkhabu “Zo History” ah chuan (phek 20naah) Zo hnahthlak zatve aia tamin Lusei ţawng hi kan hman tawh avangin Zoţawng(Zo common language) atan pawm loh thei a ni loving tiin a ziak bawk ani.
(d) “Mizo ţawng” ema “Zoţawng” kan tih tak mai hi Lusei emaw, Duhlian ţawng ziding mah ni se, a hlang lo hle tawhin a rin theih a. A bikin ţawng upa leh hla thute ngat hi chu Zo hnahthlak ţawng dang- Pawi leh Hmar leh a dangte aţanga chhawm hi a ţhahnem tham hle ang.

Hengte leh chhan dang ţhenkhatte avangin Zofa hnahthlak ţawng tualleng atan “Zoţawng” tih hi hman tlak tling chho thei tura tihchangtlun dan kawng dap chak a hun hlein a lang a; chuti lam chu lo hawi dawn tawh ila.

III. Zoţawng tihchangtlun: “Tihchangtlun” tih hian tihhausak, tihchangkan, tihhmasawn, tihţhanlen, tihphuisui, tihkimchan leh tihfamkim te a huam thei vek awm e. Chuvangin, “Zoţawng tihchangtlun” tih chuan Zoţawng awm sa vawn him leh hman zaite, ţawng thar chher chhuah belh zel leh mumal nei zawka ţawng dang hawh te a huamtir thei ang a. Hengte hi a hlawm hlawm a phawkin I lo thlur bing dawn the ang.
(a) Zoţawng a awm sa vawn him:
“Zoţawng” awm sa tih hian Duhlian ţawng ţobul leh ziding te , Zo hnahthlak ţawng dangte, hnam dang ţawng hun reitak ka lo hawh tawh te leh ţawng thar chher chhuah hnam pum huapa hman lar tawh te a huam turah ngai ila. Hengte hi tlema thliar sinin lo luh chilh denden ila:
(b) (1) Duhlian ţtawng ţobul leh ziding: Hei hi vawn him zel a duhawm hle ang. Tunlaia hmman, lar tawh loh, ţhangthar zawkte’n a awmzia pawh kan hriat fuh tawh loh leh hman dik tawh loh a ţharhnem fuh tawh awm e.
Hengte hi vawn him nan hman uara tihlar thar leh hi “Zoţawng” tihchangtlun nan a pawimawh hle ang a. Amah upa C.Sangzuala ţawngkam takin, ‘ui din’ a ţul a ni. Hengte hian ţawng upa(Idiom&phrases) te, upa ţawng(ţawng un leh ţawng hlui)m, kum upa zawkte;n an la hman ţhin te chu a huam ang a. Entirnan, ‘chhia ţha’ leh chhiatni-ţhatni’ tih te hian a chhe lam chauh an kawk a. ‘Keng’ sawi nan ‘sin’ tih te, ‘Buh’ sawi nan ‘fang’ tih te, nak tuk tuk leh tih aiah ‘katip’ tih mai te, zah vanga awmdan theingilh sawi nana ‘khuai’ tithe leh a dang dagte hi ‘ udidin’ hram atan a duhawm ngawt mai.


(2) Zo hnahthlak ţawng dangte:
Sawi tawh angain hla thu-ah Zo hnahthlak ţawng dangte hi Duhlian ţawng kan tih maiah hian a ţhahnem fu a; ţawng upa kan tih ang chi pehi hi chu an ni deuh vek emaw tih mai tur a ni. Lusei pa a han lunglen tak tak emaw, thupui hlapui a hna vai tak tak dawn chuan Ţiau ral lama an lo khawsakkhopui Zo hnahthlak dangte ţawng chu lungkuai leh ril ta riauva hriatna a nei pawh ni fa hmiang!

Heng hla thu leh ţawng upa kan tihte bakah hian Zo hnahthlak ţawng dangte hi ‘Zoţawng’ tualleng atan a tam thei ang ber la kawm uar deuh deuh ila; chu chuan Zoţawng chu a tihchangtlun tual tual dawn a ni. Duhlian ţawngah ni pasal(pa farnu pasal) ch kohna hran ţawng a awm loh avanga ‘pa’ an tih ve mai laiin, Hmar ţawngah chuan ‘rang’ an ti then mai a; Paite ţawngah pawh ‘gang’ an ti a; Zo tongah pawh ‘gang’ an ti a; Lai ţawngah pawh ‘tang’ an ti a ni awm e. Hei hian, ‘Zoţawng’ a tihchangtlunin a tipumkhat tial tial ang a; Zo hnahthlak inpumkhatna pawh a siam ţha zual zel ngei ang.

(3) Hnam dang ţawng rei tak hawh tawhte: Hnam dang ţawng hun rei tak kan lo haw tawh, keimahni ţawng bulbal ang maia kan lo hman ţhan tawhte hi Zoţawng awm sa tih hian huamtir chin a awm lo thei lo vang a. Entirnan, “vai” tih chu “bhai” tih aţanga lak niin a lang a, “lehkha” tih pawh “likha” tih aţanga lah niin a sawi a ni a; “laltin” tih pawh “lantern” tih aţangin chutiang zelin, “sikul” pawh “school” tih aţanga lak a ni bawk a. Heng ang chi, a ziak dan pawh keimahni lamrik dan leh awphawi mila ka dah tawhte hi “ Zoţawng” awmsaw zingah chhiar telin, a nih ang ang hian vawn him ni ta sela.

IV. Ţawng thar chher chhuah hman lar tawhte:
(a) Zoţawng ţobul leh ziding ni lo, engtik hun lai emawa kan chher thar, hnampum huapa hman lar tawhte hi Zoţawng tihchangtlun nan an pawimawh hle ang. Hman lai deu chuan ‘ngaihzawng’ sawi nan ‘Siali’ tithe ‘Lungdi’ tithe an hman laiin, engtik hun lai emaw aţang chuan ‘bialnu’ , ‘bialpa’ tithe a lo ni a; tun hnaiah chuan ‘tawih’ tithe a lo ni leh a. ‘Tawih’ tih hi hmelţha sawi nan pawh hman a ni bawk.

(b) Zoţawng awmsa hmanzai:
‘Hmanzawi’ tih hian remhre tak leh thiam taka a zai thei ang bera hman a huam ang a. Chungte chu sawi thui ngai lovah ruat ila. Chungte bakah chuan hmanlaia a ni lo lam (negative) chauh sawina ţawngkam ţhenkhatte a ni lam leh a ţha lam (positive) sawi nana hman uar te hi Zoţawng hmanzai leh tihchangtlun nan a ţangkai thei hle ang. Entirna ţhenkhat lo tarlang ila:-

Rilru kim lo a awm chuan ‘Rilru kim’ pawh awm se;
Chiangkuang lo a awm chuan ‘Chiangkuang’ a awm ve se;
Khawpkham lo a awm chuan ‘khawpkham’ pawh awm se;
Hnaisai lo a awm chuan ‘hnaisai’ pawh awm ve se;
Benghawng lo a awm chan ‘benghawng’ pawh awm se.

Hengte bakah hian Zoţawnga a ni lo lam chauh sawina nia mi ţhenkhatin an ngaih mahse a ni lam sawi nan pawha hman ni thei tho ţhina lang tam tak a awm a. Hengte hi kum 50 zel kal tawh a chhut Pu Buanga Dictionary-ah pawh a ni lam sawi nana hman an ni tho tih tarlante an ni a entirna tlem lo tarlang leh ila:

Nikhua, changkang, fumfe, ţhahnem, zei, inhamtawng, beng tla, dukdak, ţawmkai, tawngkhawp, bengkhawn, koritu leh a dangte.

Ţhi beh leh ţhi beh lote4, beng tla leh beng tla lote hi a ţobul han chhut dawn ta ila. Hmanlai chuan mi ţhate chauhvin ţhi an beh ţhina sawi a ni a; ţhi rit tak ‘saingho ţhi’ te an beh reng chuan an beng chu a lo tla fual ta ţhin a ni. ‘Beng tla’ tih hi Petera’n bawi beng a sahthlak ang ni lovin, ‘beng tla fual’ sawina a ni ngei ang. Chuvangin, a ţha leh a ni lam sawina a ni ve thei tlat a ni.

(c) Ţawng thar chher chhuah belh zel:

Zoţawng tihchangtlun nan ţawng thar chher chhuah zel hi a pawimawh hle a ni. Khawvel hmasawnna sang chho zelah thil la awm ngai lo hmuh chhuah leh siam chhuah tharte a pung zel a. Hengte hi ram dang a hmuh chhuahte an nih hlawm avangin hnam dang ţawngin ‘hming leh nihna’ te an nei zel a; chu bakah a awmdan leh hnathawh dan sawi fiah nan hnam dang ţawng bawk hman a ni a. Chungte kan zir ve hian thatchhe tak leh ngaihsam tak hnamdang ţawng chu hawh nghal zung zung mai a awl hle ţhin a ni. Heng thilah hian taima tak leh ţhahnemngai takin, bengsika ngaituah chung zelin Zoţawng thar chher chhuah nan hmang ila. Entirnan, Pu K. Laltluangkima chuan a lehkhabu lehlin pakhat ‘ Ramhuai Hmei’ tihah chuan ‘Wheel Chair’ chu ‘thutlirh’ a ti mai a, ‘Library’ pawh ‘Lehkhabuk’ a ti mai a, a hriat thiam theih hle tho zuh nia. Hemi kawngah hian a unaupa Dr. Laltluangliana Khiangte mawlh hi a fakawmin ka hria.

Tunlai hian, TV-ah ‘Advertisement’ leh ‘Display’ te hi ‘fakna’ an ti mai a; ‘telecast’ pawh ‘pe’ an ti leh mai a; kan hrethiam chho ve zel a. Nakin deuhvah phei chuan a larin a inhmeh tulh tulh mai turah ngai ila. Hetiang hnam dang ţawng hawh mai aia a tlukpui Zoţawng tihchangtlun nan a ţangkai hle ang. Amaherawhchu, mahni duh dan dana hmang nghal mai zel lovin, ‘Glossary’ committee emaw te siam ila, chutah chuan rawtna te theh lutin, chu Committee chuan uluk takin enfiah hmasa ţhin sela a duhawm lehzual ang. Tunlai hian thuziak taima tak tak, sapţawng thumal ţhenkhat Zoţawng a tlukpui awm sa rengte pawh hmang peih lova, a Sapţawng hmang lui ţalhte, a ţhente phei chuan hawrawp awna a Sapţawng ziak dan dik tak hman mai aia Zoţawng lamrik dan ang anga ziak ching riaute kan awm a. Hengte hian kan ‘Zoţawng’ hi a tichichawm thei hle dawnin a lang a. Entirnan, Sapţawnga ‘promotion’ chu ‘Kaisang’ emaw, ‘Kaisanna’ emaw hman mai theih a nih laiin, ‘pawrawmawsan’ te an han ti ta duah mai a; a ching uarte hming leh an hmanna lehkhabu te chu sawi lang kher lo mai ila. ‘Experience’ te pawh ‘Eksipirians’ ti tein an ziak a. Hengte pawh hian ‘tawnhriat’ tih te ‘daihriat’ tithe leh ‘chanhriat’ ti etein a thu awmzia azirin remchang takin a hman theih hle a ni. Kan tawn leh ka dai hriat a ni chuan ‘tawnhriat’ leh ‘daihriat’ chu a fiah mai a. Mahse, a chana kan chan hriat, Thlarau Thianghlim chan ang chi-ah te chuan ‘ chanhriat’ hman chu a inrm leh thlap thung ang. ‘Politics’ te pawh ‘Ram Rorelna’ ti mai ila. ‘Court’ pawh ‘Thubuai Remna’ ti mai ila. Kan hman ţhan hnu chuan a lo inhmeh ve chham zel a ni.

Mizoram buai hma khan Shillong Zofate zingah Pu R.K. Hranga chuan kawnglaka kan inpelh nikhuaa Sapin ‘hallo’ an han tih mai ang chi te, ‘Good Morning’ emaw an tih ang chi atan hian ‘Chibai’ tih ţawngkam hi hman mai ni se tiin a arawt uar hle a. A tirah chuan a nuihzat thlak deuh va; mahse, tunah chuan kan hmang ţhang ta a, a remchang hlein a hriat tawh a ni.

Ţawng lerh ti mai ila, Sapin ‘Slag’ an tihte pawh hi chher chhuah thar a ni zel a; hengte pawh hi ţawng tichangtlun pakhat a tling ve tho mai. Sudden Muanga Comics bu hian a chher tam fu awm e. ‘Teuh lo’ sawi nan ‘nguar ang la’ han tithe pawh hi a tir chuan ngeiawm fu angin lang mah sela, Zoţawng’ tihausakna ţawngkam pakhat chu a ni ve tho mai. Chutiang zelin, tunlaia mi tute emaw htu inchuh, ‘hmeichhe’ sawi nana ‘Minu’ tih ţawngkamte pawh hi Zoţawng tihchangtlunna ţawngkam khatah hmang thei ila chu a zia mai lo maw? ‘Hmeichhia’ tih ţawngkam thlakthleng nana hman kher tum lovin, ‘hmeichhia’ tiha sawina ţawngkam dang entirnan, ‘thai’ , ‘nuthai’, ‘lengi’ , ‘samsei’ leh a dangte angah ngai mai ila, a hahdam thlak then mai awm e.

(d) Mumal nei zawka ţawng dang hawh: Ţawng dang hawh’ tih hian Zoţawnga a tlukpui kan chher chhuah hi huamtir ta lo ila. Tawng changtlung Sapţawng angte hi han thlir ila, ţawng dang hawh a tam em em a. Chuvangin, ţawng dang hawh hi tlawmpa eksenah lak loh ni sela. Amaherawhchu, Zoţawnga a tluk kan siam lo thei loh chinah chauh hnam dang ţawng hi hawh hi sela. Chu pawh chu mumal zawk leh rualkhai zawka tih ni thei sela. Sawi nual tawh angin, loh theih lohva hnam dang ţawng kan hawhte hi engtia ziak tur nge tih hi ngaihtuaha pheikhai rual zawka tihdan thuhmun inţawm tlan a ţha ngawt mai. Kei ka ngaih ve dan chuan, hnam dang ţawng kan hawhte hi chu hnam dang ţawng hawh a ni tih hriat hran theih ngei nan a inziak dan ang chiah hian ziak ni mai sela; a theih hram chuan hawrawp danglama ziak ni nghe nghe sela. Hawrawp danglama ziak a remchan loh pawhin a inziak dan dik taka ziak a nih chuan hnam dang ţawng hawh tih a hriat hran a awlsawm zawk dawn a ni. Rem leh rem lova a lam rik dan ang zuia Zoţawng ziak hi a chi chawm tlatin ka hria a ni.

(e) Hnam dang ţawng kauchheh hawh loh hram tum ni se:
Sapţawnga thuziak Zoţawnga lehlinah hian Sapţawng kauchheh hawh a awl hle ni tur a ni. Chutian chu Bible lehlinah hian a hluar avang nge ni Mizoram Kohran hruaitute leh rawngbawltute hian an hmang uar zual emaw tih tur a ni a. Kan Biak In inkhawm ţawngte hi a paiin, bona rum rum tur pawh ţawngkawm an hmang fo mai. Entirnan, ‘Thawhlawm I lo khawn ang u’ tih aiah ‘ Thawhlawm khawnna I lo nie ang u’ an han ti ta daih mai a; Thawhlawm khawntute’n thawhlawm khawnna an rawn hum far mai chu min pe dawn ta emaw pawh lo ti palh ila a mak fahran lo thei hial awm e. Mitthi vainaah Pastorin, ‘Vuin zawhah thlalakna kan nei ang a’ a han tih chuan Camera ka nei dawn tihna erawh a ni chuang si lo!. Ţawngţaina te kan nei a, Thuhril ngaihthlakna te kan nei a, thawhlawm hlanna te kan nei a. Inkhawm banah hawn tur chu kan nei chuang thei lova; a nihna takah chuan ‘na neiin, na tak tam neiin’ kan hawng ţhin a ni ber awm e. ‘Kan tan naupang a lo piang a, Fapa pekin kan awm ta’ tih ang chi, ‘pekin kan awm’ tih aiah, ‘min peta’ tih mai tur chi te, Sap ţawngkauchheh kan Zoţawng Bible lehlina tam lutuk ang chi hi Zoţawng tihchangtlun nan sim hlan a ngahhlelhawm ngawt mai!.

Source: Chapter 9:
ZO KALSIAM By MIZO ACADEMY OF LETTERS, Mizoram, Aizawl, 1997 A.D
Page155-166







No comments: