Wednesday, March 12, 2008

ZOLA LEH LAHÂMTENGTE

Zola bang e? Zola ahileh nidanglâi a,ipu-ipate lahâmteng zang a, anasah let uh late ahi. Akipâhni,aguolnopni,adâni ,atonni,ahilouleh a aini chieng u’a tam late asah zel uh ahi.Alungsim sunga thâmden,asinlâi sung u’a kulphum ngaituonate zaila ngaitahin ana sa let uh hi. Zola ngai tem bang ana tawi let uhhi. I pu-ipate’n a khanlâi un la ana sah chiengun lahâm ngen ana zang let uhhi.Tuhun chiengin Zola i chiengin ei Zohâm/Zokam a kiphuo leh kisa poupou khu Zola a’ng kichi zel ta hi.
Lahâm pên kholâihâm toh kibanglou ahi. Ipu-ipate lungsim-sinsim sunga ana ngaituonate uh,tam Zolate sung apatin thu-le-la tampi a’ng kitheithei hi.Atawndânte,khosahdânte,biehdânte tualeh ana pantondânte (pankhawmdânte) uh nempite tam Zolate sung apatin theithei in a’ngkihil
chien hi.
Atângpi in,athupuoh dungzuiin Late chi 21(sawmni-le-khat) akhenthei ahi. Tamteng ahi: 1.Mîm-ai la 2.Tâng-ai la 3.Sa-ai la 4.Gâl-ai
la 5.Hânla 6.Lungzuon la 7.Kipâh la(Guolnop la) 8.Gamngâi la 9.Sânnêm la (Zawl la) 10.Shimâi la 11.Hasiet/Hlasiet La 12.Kidêhna la 13.Nâupang la 14.Kivâihâhna la15.Lungkham (nat) la 16.Tonla 17.Kinunna La 18.Kikhenna la 19.Tapidaw la (Pasien La) 20.Kithoina La 21.Be-le-Phung la.
Asahdân(akaidân) dungjui in, Zo Late chi 7(sagi) a khenthei leuleu ahi.Tamteng ahi; 1.Zângta La 2.Lalêh 3.Toumun la 4.Sânnêm la 5.Tapidaw la ahilouleh Hattuom la/Khristien la(Latha) 7.Tulâi La(Modern). Tualeh;Zolate sunga lahâmteng kizang chi 20 (sawmni) vel a, khenthei ahi. Lahâmtengte a’ng pienkhietna tam anei silteng apata ahi:-

1. Leitung ganhingte(Terrestrial Animals)
lawi,zuhsiel,sawmsiel,siel,simsiel:-kithanna,minthanna,thupina,
hâtna,simna,sawmna thuteng a kizang.
gamsegûl:- buoina,lunggimna,gentheina,kânkuotna,nawngkâina.
2. Tui ganhingte(Aquatic animals):- limnga,linga:nunnopna,
zalênna,kinoptâlna,kidâithana
3. Tunglêng ganhingte(avians-birds) va:-pilna,matna,siemna.
hûiva:-lungzuonna,lunglênna,dâna.
gîtva:-deilouna,deimawna,nuolna.
mîmva:-tâuna,thumna,ngetna,biehna.
lawhta,zolawhta,zolawta:-thûmna,lungzuonna,lunglênna.
4. Tunglam silte(heavenly bodies/cosmos)
ha,solha,solkha,sol,solnou,si-al,alsi:-lungzuonna,lungzinna,
pangpâ.
sunni,tungsunni,kawlni:-thupina,lalna,zaletna,khanletna.
5. Singkungte leh louhingte(plants and trees)
tulsing,tullim,tulta:-ngaizawng,ngainou,ngai,kibelna,kibuhna.
tûm:-vuoina,têhna,thakiehna,shina.
mawngsing,gammawngsing:letna,thupina,siemna,khanletna,
lalna.
lênsesing:-tahtâina,gin-upna,gin-opna,thutahna,thudihna.
nâlguo,phûiguo:-hinkiana,hâtkiana,thakidukiana,khanletkiana.
ûm:-kithuzâhna,kituona,khawlkhawmna,houlimna.
mangsing:-deilouna,nuolna.
ling,gû:-gentheina,douna,thuohlana.

6. Pâpete(flowers) tumtai,leidi,zopâ,zoheisa,heisa,khanglênheisa,
khuongsel,dingdi:-ngaizawng,ngainou,îtna,khandohna,
khanletna,gin-umna,gin-opna,tahtâina.
ham:-gentheina,hâsatna,buoina,liengvaina,gimna,tawlna.
7. Theite(fruits) hâi,sunhâi:- kingana,ngana,munuomna,lunggulna
kangthei,thei,khangthei:-ki-îtna,kihêmna,kinun-kitênna,solna.
8. Tui leh luite (water and rivers)
tui,li,tuili,khanglênli:-kituona,kithutuona,kigawmna,kisolna,
letna,lunggimna,lungzuonna.
9. Khovêl silpiengte (Natural phenomena)
guo,guaw,tuoiguo,tuawiguaw:-guolzawlna,hamphatna,
vângphatna
giel:-dâna,sunna,lungzuonna.
zil,khopihui:- zâuna,huphulnna,kingamlana,kithawina
khimzin,khimzing,simzin,simzing:-lunggimna,lungzuonna,
buoina
ngoumei,lummei,khanglummei:-lunglênna,dihtatlouna,zuonna.
10. Nêh-leh-dawnte (food and drinks)
ann,sunkhing ann:- ki-itna,ki-ngâina,kihepina.
zu,ningzu,khuoining,dunien sunglaw:-kideisahna,ki-îtna,kipoh
-na,nienna,kisaplouna,kiningchinna
du-âi,du-âisa,nignzu-âisa, âi:-nienna,kisaplouna,kiningchinna.
mîm:- pienna,suona,kipatdohna,khuo.
tâng,zotâng:- damna,hinna,damtheina.
11. Gamtatna (action) hawmtân,sase tân:-tanna,tanglou,ngâlou.
12. Tahsa hiengte (body parts) gi,samgi,tan:kikhenna,kibalna,khen
13. Lâm leh late (songs&dance) lâm,lâmkîl,lâmtuol,
nunnuom,pezil:-kipâhna,thanopna,pawibawlna,nopsahna.
14. Loute (Fields) pâmlou,loutuol,lou:-sepna,vuoilam,têhlam,
tanglou:- lungsim kihonna,lungsim kipiehtuona,kihoulimna.
15. Lampi (roads and paths)
tuonglam:vângbuohna,sepna,gamtatna,hamphatna,kâphatna,
guolzawlna,vângphatna
pheilam:-vângsietna,chimawna,kisolna,kihêmna.
16. Vanzahte (tools and implements)
thâng,gâthâng:-ki-etna,kivêna,kivilna,kihelna,kikawmna.
ngawi,lum,phaw,siellum:-kidâîlna,douna,khâmna,kikhamna.
tem,temhiem,nâmtem:-hâtna,ngalhâtna,bawltheina.
lumsuong,khuom:-detna,kipna,kituona,gamluona.
pal,dâi,gawlpal,lâigawl:douna,khamna,kidouna,nanna,venna.
sihjawl,jawl,sihzawl,zawl;-hamphatna,hamsietna,guolzawlna.
bêl:-sutuo,suong,sahna,tênna.
khâu,huolkhâu:-ngaituo,thuhtuot,lungbuoi.
gie,phuolgie:-sepna,tohna,kukalna.
loutuol pat,pat:-thanemna,thanguina,thabeina,gimna,dâna. 17.Puonsil-le-tên (Clothes) puon,silpuon,dumpuon,khangdumpuon:sepna,nuolna,thêtna,
deilouna,,ningkitelna.
kâidiel:-khâiliana,guoljawna,guolzawna,lawchinna,tungtuon
18.Sum (money)
sesum,singsum,sum;kimutuona,kinuolna,kideilouna,kithêtna.
19.Nâusên (baby/infant)
nâu,sênnâu,sunnâu:sânna,deina,îtna,kingâina,hepina,deisahna.
20.Ganhing nêute(insects)
the,limthe,zolêngthe:-kipâhna,lungkimna,nunnopna,lungzuon.
ngalkhuoi,khuoimu,khuoi:-lungthahna,hânna,thangpaina,
thupuohna,thuhilna.
Kigêntêna(metaphor):
Lahâmteng, akhietna tuompi khat nei khu Kigêntêna(metaphor) akichi hi. Kigêntênate(metaphors) pawlkhatte tam anei bang ahi:-
dawngkot=lungsim,ngâina. douling=gâl. gamgîtva=deilou/nuol mi. gamguo=midangte,theiloumi,hieng hilou,phung dang
gammawngsing=mihât,milien. ha(hla)=ngainou,ngaizawng.
hakie,hlakie,khakie=shi,muolliem. heisa/zoheisa=ngaizawng.

Lahamteng a’ng pienkhietdân
Thuteng(word) sunga om kamteng(syllable) pawlkhat nini a dingtonte(dingkhawmte) akilehei leh Lahâmteng suoh uhhi.
Etsahna in;
bekan=kanbe, singkang=kangsing, zuning=ningzu,
sakol=kolsa,sazuh=zuhsa, vaphuol=phuolva,valuh=luhva
meikam=kammei,lamphei=pheilam,gophel=phelgo leh adgdg. Late sunga kitêkâhnate(similes):- La akiphuo chiengin kitêkâhnate toh a’ng kiphuo sê leh ngâinophuoi mama a tuachi’n i lungsim sung, i sinsim sung leh i sinlâi sung a’ng khoi mama hi. La khat poupou kitêkâhna tellou a zang petpot tangtah a, a’ng kiphuo leh akhietna thûh pen i lungtang sungah lut zoulou in,tualeh a’ng zelvut zou sihhi. Nichin i hâmzah banga late i phuo leh alim zou sih hi. Tabang kitêkâhnate pen Mângkam in Similes akichi hi.
hûiva=ngaizawng,ngainou. innguo=kinâipi,innpi,hieng. kûisieng=angel,vânsawlsieng. leidi=ngainou,ngaizawng. muvânlâi=vânlêng, lênna. namzingzu=hagâu,ha,shi-ha,shi-hla. phuolva/phuolleng=ngainou. shina tuoh=kulsîntang, sietlei kulsu/lâisu
solha,solhla/solkha,solkhapi,solnou=ngainou, ngaizawng, kingâipi.
sumphung=relative, kin. sunni=mithupi, milun, milien.
tulsing,tullim,tulta,tumtai=kibelna,kibuhna,lawnngâi,ngainou.
zolawhta= ngaizawng, ngainou chiteng leh adangdangte tampi om nalâi hi.

ZOHAM LEH HAM DANGTE
Agamkai abielkai dungzui in Zola chi tuomtuom a om hi- Zo biel(gamkai) pen Hâidawi bawng, Khodâi bawng,Thangkhâl bawng, leh Khuongnung bawng a khenthei ahi. Tualeh,Zo biel apata pielkhie biel tuomtuomte ahileh; Simlam(Tedim) biel,Vaiphei-Gangte biel,Thado-Kuki biel tualeh Lusei(Mizo) biel,Hmar biel leh adangdangte ahi uhhi.
Hâidawi bawng tam teng lah a kunglui leh upapên hidînga gintâthuoi thu upate’n agên let uhhi. Zokam hâmneuteng(dialects) hing kipatkhietna Hâm hidînga kigingta ahi.Zokam bul hiva chithu Zo upate’n agên zêl uhhi. Tami bawng in Hang,Hung,Hong sângin Hing ahilouleh ‘Ei’ azang hi. Kei sângin Sih,Ning mun ah Vang,Thutengte-Hla,Hlapi,Hlakie,cite azang hi. Thumna(ngetna) kamteng ahi chiengin Hing ahilouleh Ang mun ah “Ei” akizang sese hi. Gamngaila,Shimaila,Hânla chite tam sungah atam mama hi Khodâi leh Khuongnung bawngte gel sunga ‘Um’ pen tamnah ‘Om’ chi’n Thangkhâl leh Simlam bawngte zah bang in akizang hi.
Khodâi bawng pen Zokam hâmneu kihal gawp khat ahi.Thuteng tawpna ah ‘K’ azang nuom let uhhi. Ettena in, Sah chi ding pen Sak aci nuomzaw uhhi. Hing,Hong ahisihleh Hung sângin Hang/Ang azang zel uhhi. Om pen Um chi’n a akizang hi.
Thangkhâl bawng ahileh Tedim Chin(Sim),Zo leh Thadote Thangkhâl
khuo a atên lâi u’a hing piengdoh hiding a uphuoi thu u pate’n agên uhhi.Tam sungah Hing tângin Hung,Sih tângin Kei ,Vang luongin Ning,Ka’ng tangin Ku’ng,Na’ng luongin Nu’ng, Vai sângin Ni akizang a, Thutengte- Kha,Khapi,Khakie chite apang hi.Tami bawng pen Zawlla phuosiem deu bawng akici se hi.
Khuongnung bawng ahileh tu-a India gam a Simte biel ahi. Hing,Hang,luongin Hung,Sien/Sian luongin Thian,Vang luongin Ning,Ni mun ah Vai. Tami bawng ah thutengte atawp chiengin ‘H’ toh abei hi. Etsahna in Da(sad) pen Dah,Tha(new) pen Thah,Khangtha pen Khangthah, dangta(thirsty) pen dangtah chi’n akilou(gingsah) tualeh agiel uhhi.
Simlam biel i cih ciengin Tedim-Chin biel cihna ahi.Tami biel zong ham
chinteng kihal gawp khat ahi. Hâidawi,Khodâi,Khuongnung leh Thangkhâl toh akikhietna ahileh-Hing,Hang,Hung mun ah Hong akizang hi. Kei,Suak,Tak tângin Sih,Tah,Kha,Khakia,khapi chite azang uhhi. Ch mun ah C akizang hi. Ou mun ah O maimai akimang hi. Tami biel la lam ah ahâusa mama hi.
Paite biel leh Tedim-Chin biel akinâi mama a,bawng khat a zong simthei
veve ahi. Thado-Kuki bawng a thuteng Um mun ah Om ci’n akizang hi.
Tami biel sungah C sangin CH akimang a,O tangin OU akizang hi.
Thado-Kuki biel sungah Sih tângin Hih leh Poi akizang hi.Tun tângin Chun,Hing tângin Hin,Hung akizang a,Ta tângin Cha,Thuteng pawlkhatte ahileh Zo(Hâidawi) leh Simte a bangin “H’’ ngen in atawp hi. Etsahna in,Tah,lah,zah,nah leh adangdang. Thuteng pawlkhat leuleu ahileh ‘LH’ in akipan hi.Etsahna in,Lhang,Lhâng,Gollhang,Lhapi,lhung leh adangdangte. S pen TH in akihleng hi. Sing pen Thing asuoh hi. T pen CH in akihleng hi.


Etsahna in, Têng khu Chêng asuoh hi. Tami biel zong la hâu mama biel ahi. Hâidawi bawng zah ‘Om’ pen ‘Um’ chi’n akizang hi.
Vaiphei-Gangte biel ahileh biel tuom dân a, zong simthei ahi.Tam biel pen akihal gawpsuh chi thei ahi. Tam sungah Hing tangin Hung ahisihleh Hâidawi bawng bangin ‘Ei’ azang zel uhhi.Tun luongin Chun,Ta tângin Cha,Teng tângin Cheng,Sih tângin Puoi,Tedim-Chin biel bangin thuteng pawlkhatte ‘K’ ngen in abei hi, etsahna in ‘zieh/jieh’.pen ‘ziak ahisihleh ‘ziek’ suoh Tedim-Chin biel,Mizo biel leh Zo kihal leh kigawm suhgawp hituoh!.
Mizo biel sungah pupa late tawm mama in akithei hi. S pen Chh in akihleng hi;etsahna in Sun pen Chhun akichi a, T pen CH in akihleng hi. G pen R in akihleng hi. Om pen Om gindan in akigingsah veve a,hinanleh ‘Awm’ chi’n akigiel hi. Tami bawng sungah Tun pen Chun in akihleng hi. Thado-Kuki bawng bangin S pen TH in akihleng zel hi. Etsahna in, SI pen THI suoh hi. Sing pen Thing suoh hi. Tunnu pen Chunnu akichi hi. Hmar biel ahileh pupa la hâusa mama bawng ahi. Mizo Bawng toh a Spelling zahdan akhietna nempi a om hi.Tuachi lou in tami bawng zong Mizo bawng toh akilamdanna om phiellou chithei ahi hi. Spelling zahdan pen Zokam leh Thado-Kuki,Gangte te toh akinai pen khat suoh hi.
Tambanga biel tuomtuom a ka khenkhietna pen akip lien a, khenthei ahi
tuon sih hi. Simlam,Vaiphei-Gangte,Tedim Chin,Mizo-Hmar bielte ‘K-abei’ hâi
K-abeite ahileh ‘R-akipan ’ leh ‘G-akipan’ hâi a zong khenkhietthei ahi. Zo(Hâidawi,Khodâi,Khuongnung),Simte leh Thado-Kuki bielteng ‘H-abei’& ‘G-akipan’ hâite chithei in akithei hi. Tam bielteng Osuodân(Phonetics) akikhietna omsênglou in ka theidoh hi. Mângkangte’n eimite osuodân ana pibawl lou leh ana thusim khâh lou zieha tunia osuodân kibang mite hâmtengte pen amauh a’ng pieh lâigieldân ziehin atuomtuom dânin akithei mawhta a,i hâm i pâute uh zong akiheng danglam phielta Zohâm sungah akihengte(inflections) tampi a om nalâi hi Zohâm sunga akihleng akizangte khu Paite,Simte,Vaiphei,Gangte,Tedim Chin leh adangdangte sungah akizang nawnta sih hi,Zohâm sunga akihlengte nempi a op zieha,Zohâm hâsa mama ahi. Osuohte/awsuote(long vowels) thuteng toh a’ng din ciengin tami ciemtêna (^) innku akizang a tami in lâisimdân abaisah mama a buoina a om hetsih hi. Asânggin(atougin) leh asuhgin tanah ka telsah sih hi. Zo lahâmteng leh Mângkam thuteng kibang lien omlou chi lei zong chi thei veve ahi. Akhietna akinâi thei pen a i lê sih leh alê dîng dân om tuon lou hi. Zokam pen Chinese kam banga osuokam( Tonal language) ahi. Zokam sungah thuteng atoulen/asânggin(atougin) leh asuhgin asuhkhieh kamteng tampi a om a,tualeh agin kibang thuteng nempi a om hi. Mângkam in “Onomatopoecia(sound and meaning are same) akichi hi.Tuaziehin,chiemtêna tuomdeu zah ngai in thei ing. Tambang chiemtêna tuomdeu tanah ka giel lut sih hi. Kawlgam leh Kolgam huop dîngin lâizêm(Alphabet) sungah ‘c’ leh ‘ch’ akizang hi. Hâidawi biel kammal zah ‘HL’ zong tami lâibu sungah akizang hi. Tami gindân pen ‘thla’ leh ‘lha’ kikâl a ging ahia,i leidawn in i hatu aliehtou a, i kam in ahui a hla(ha) hi.Tami gindân pen ‘thla’ leh ‘lha’ kikâl a ging ahia,i leidawn in i hatu aliehtou a, i kam in ahui a hla(ha) hi. Khodâi bawng a ‘HA’ toh kibang ahi. Lâiteng ‘j’ leh ‘z’ ani gêl in akizang a,nangma deizaw na zah thei ahi.Kawlgam ah ‘z’ adei dieh uhhi. India gam ah,j leh z ani gêl in akimang suhthop hi.hizang a,nangma deizaw na zah thei ahi.Kawlgam ah ‘z’ adei dieh uhhi. India gam ah,j leh z ani gêl in akimang suhthop hi.

Compiled by Philip ThangLienMang

No comments: