Friday, August 1, 2008

//U-PA GOULUO LEH I ZO TAWNDÂN // By T.K. Lama, Aizawl

Khovel a nam tampi um in tawndân leh zuidân tuomtuom chiet a kinei chiet hi. Ei Zoute'n zong nam peidân tawndan leh dan zui (Culture and customary law) hoitah a kinei a, tuate ahileh Ji leh Pasal a kineidante, man leh muol kipiehdânte, tapa tapen gouluo dante, numei tung a khutkhiel dante leh kikhen leh kikhul dan a kinei hi. I nam tawndan leh ipu apatsa a ina zui uh hinanleh khenkhatte tulai khovel toh kituoh nawnlou a om a, tuate hi hoitah a, entha in, tulai dinmun toh kituoh in a kihei danglam zel hi. Tam bang a pupa tawndân kizuite tulai khovel changkan toh heituohdân theite hi nam khangtou leh changkangte a na hi tangpi u'a, nam changkang lou leh khangtouloute'n i pu i pate tawndân chi in a sumkuong sing kei zel u'hi. Ei Zoute'n zong mimal leh innkuon khantouna dînga i pu i pa apat a i na zui uh U-pa gouluo hih entha theilei a hoi dîng kagingta hi. U-pa gouluo leh innpi nga hi khantouna mit a gal et leh in a hoina tampi om nanleh hoitah a zilchien a I etchien chiengin a hoilou na tampi a na om hi. Tam anuoi a bang in U-pa gouluo hi gam leh nam'a dingin a hoi tahtah nai chi zil vai:
1. U-pa hi tapate lah a upapen leh nu leh pate adînga tapa melmu masatpen ahi ziehin nu leh pa itna a kidang mama hi. U-pa hi nu leh pa adinga kinepna leh hamuonpi pen ahi ziehin nu leh pa dingin a ithuoidân ta dangte sangin a sangzaw hi.
2. Nu leh pa te tha heng pen leh bangkim a pa dinmun a dingthei pen ahi ziehin adia in nute ading in a hamuon huoi dieh hi.
3. Pate'n vângsietna thu a sina khat a tuoh khâh chiengin u-pa in pa dinmun ading in innsung a enkol zel hi.
4. U-pa kichi hi a naute sang a ni leh ha mu masa ahi ziehin lungsim pichinbaina khat a nei hi.
5. U-pate'n nu leh pate nasep leh silbawl ah panpi in nu leh pate ading in puohgih a zangkhai mama hi.
6. U-pa in nu leh pate a têh a vuoi tan a enkol in a na vui zel a, nu leh pate'n u-pa zal in hamuong leh lunggimlou in a huntawp lam a zangthei u'hi.
7. U-pa innpi ngaina dân nuai ah nauzawte ading in nu leh pa vangsiet sil a ang beisan khâh dînga zauhuoi seng sih hi.
8. U-pa in thuneina ang lâh chiengin nauzawte'n upa pansan in ama uh ma a kikhuolthei uhi. U-pa vaisaina nuoi ah nauzawte'n nu leh pa a suhbuoi ngam sih hi. Tam atung ate hi tapa tapen(u-pa) gouluo dan hoina te hi a, i nam un kum zatam i na zui uh leh a hoina leh hoilouna theilou a nam tawndan a i na pomdet uh ahihi. Tapa tapen gouluo a innpi ngana hi a hoina a tam guol in a hoilouna zong a tam thou a, tuate ahileh:
1. Mihing dam kum et in u-pa a pichin chieng in pa tampite a thahat un dei bangin na a semthei nalai u'a, u-pa ang pichin chienga nasepte ang nei chiengin pate nasep a kithatda(neglect) thei uhi. Pate nasep ang ki thatda chiengin nauzawte ading gou a om nawn sih tangpi a, Tuachi'n nauzawte a vâhvai ut mama u'hi.
2. U-pa khenkhat ang pichin u'a pate toh bantha kikim ang nei chiengun khenkhatte'n pa thuneina thagum a tusawm in innsung ah pata buoina tampi a omthei hi.
3. U-pa in nu leh pa gou a luo ding a a unau dangte a enkol ding chi ahi a, hinanleh u-pa khenkhat innsung hindan leh khosahdan hasadeute'n a naute aningin ama u'a kitoudel dingin a sawl gumsan thei u'a, nauzawte adingin a beidonhuoithei mama hi.
4. U-pa khenkhat nu leh pa gouluo ding ahi kithei in a hinkhuo ah kithatdana a nei thei a, tuate hi nu leh pa adingin puohgih tah leh si hun lou a sina tan a tunthei hi.
5. Nu leh pate ta itdan leh u-pa in a unaute a itdan tong leh lâm a kikhie ahi ziehin u-pa in innsung a thuneina a lâh bai sêng chiengin unau dangte adingin hin a hasa ut mama hi.
6. U-pa in ji leh ta ang nei chieng in a ji a tate a khuol ngâi ahi ziehin a unaute khuolna a neithei si'a, a unau dangte adingin muolsuona ding lam-et a vang ut mama hi.
7. U-pa in ji hoilou a neikhâh a a jite'n a nu leh pa leh a sanggamte a muda khâh leh unau dangte getlou nu leh pa adingin damsung gentheina khat a chingthei hi. Nu leh pate'n a ta dangte lungsiet in khotuo mama nanleh bangma a bawlthei seng nawn si'a, Tate genthei hasatna lungsim natah in a gal-et zel hi.
8. Innsunga upapen a mitmaw sim a sep leh bawlkhiet a neilou leh pate adingin lungkhamna ahi a, Unau dangte lah a kikhuol uh a ngai ziehin nu leh pa adingin vangsietna lientah a hithei hi.
9. U-pate'n innsung a pa dinmun ading thei ding leh pate thaheng dingte a hichi kithei in lungsim nei leh kithatda theilou ahidan uh thei in na a sem uh u-pate'n lawchinna a nei(nga) chiengun unau dangte'n kimuonpi in a kithatda thei uhi.
10. I nam sunga mi lawchinglou leh nasem lou a om maimai kitam zieh u-pa hing enkol ding om chi thei a kithatda a kitam zieh ahi thei hi. Tam atung a u-pa innpi nga leh gouluodante hi michin tung a tungthei leh tunglou thei sil ahi a, Bang danzui in khovel a dan hoilou pen zui lei zong unau ki itna leh kingainatna nei hi a poimaw pen hi. Mihingte du-âmna khovel a teng leh a nopthei bangpen a om ut chiet a kihi ziehin Innsung a nu leh pate (Adieh in pa in) tate tung a itna kilahsahdante siema, gou tate hawmtham ching neite'n a damlai ngei a siemtah tate tunga deisah tuom neilou hawmsa a koi masat hi pa ching leh mipil hina khat ahihi. Pa khenkhat in a nei a lam teng upa ading a nuasie a a nauzawte ngaisah lou a ki-omthei a, tuabang hi Pa chitlana leh mani nopsahna ding chauh ngaituote ahi hi. I nam khantouna ding in u-pa innpi ngana dan nuoi a om i hina bangun u-pate hih nu leh pate'n tate a kikim a etkol dan siem a thuhil zing uh a ngai hi. I kimvel a i ten Unau Hmar, Lusei(Mizo), Meitei te hi eite sang a nam khangtou, pil leh changkang zawte u'a, Namkhat changkang leh khangtou ten silpeidan a na musiem un a tu a tate dinga dan zuiding in a na bawl ua khangthate'n ang zuitou chiengun ang khangtou zel uhi. hoithei bangpen ding a dan a nabawl a a na zuithei zieh uh ahi uhi. Nautum innpi nga leh gouluo dan ahileh Innsungkhat a ta pasal teng a lienpen apat ji leh ta nei masate a na inntuon zel un nautum in innpi(Nu leh pa tenna in) nga in nu leh pa gou a na luo a, tuachin a nu leh pate enkol in a na vui zel uhi. Nautum innpi ngana dan nuoi ah Pa in chitlana leh sina atuoh khâh leh u-pa in pa mawpuohna la in thupi lapi vai ding chiengin u-pa in a kizang hi. U-pa inntuonsa hinanleh zong nautum inn ah pa dinmun in a va dingthei hi. Nautum innpi ngana dan zuite'n nautum innpi nga a hoina a na mute uh leh a khantouna bulpi uh hiding a gintat huoipen ahileh:
1. I pu i pate'n a tate uh tung a a nathei(Experience a nanei uh) hoi mama khat uh ahileh a tate lah u'a upatdan a zil in lungsim nei dan kikhietdan leh U-pa/upazaw te Lungsim naupang zawte'n a phâhloudânte, nauzawte'n uzawte a dem zawlou dan uh getna in “Khup in Kha khêl ngai sih” chi leh “U-pa leh lamtou kidem zoulou” a na chi uh hi. Nautum innpi ngana danzuite'n i pu i pate ngaidan bang a na nei ziehun u-pa uzawte hih, bangkim ah nu leh pate ading in a ngaituo a huoi lou zaw leh ama u'a ding kipthei ahi ziehun a na indang sah u'hi. Tuachia uzaw te a indan chieng un uzaw hina lungsim in pichinna a pieh zel ziehun a kitoudel thei tangpi u'hi. Tate lah ah nautumte'n nu leh pate lungsietna a law mama un nu leh pate'n a ngai tuom mama ua, nautumte ngaituona ziehin nu leh pa tampite'n thei leh theilou in na a sem vevaw zel uhi. Nautumte a lungsim uh a nou in a piching ha u'a, hinanleh nu leh pa etkolna nuoi a om leh nu leh pa neisa toh bulpan ahi ziehun a ute bangin lungsim nei sih nanleh lungpieng kuo chiengun nêh leh tâh hawlna ah a lawching pai uhi. Tuachin Uzawte a uzaw lungtang toh a inntuon u'a, ang kitoudel chiengun nam sung ah mi kitoudelthei a tamlaw zel a tua chu gam leh nam khantou leh changkang na bulpi khat a suoh hi.
2. Nautum inn pi nga na ah uzawte a kithatda(neglect) thei si'a, inntuon zaw ding ahi kithei kawm in lungsim neitah a a om ziehun inn kuon khosa/ omthei a suoh tangpi u'hi.
3. U-pa te hi khovel mu masa zaw te ahi ziehun nauzawte kung a, va kun dîng sil hi theilou bang a a ngai ziehun tupgûhna/tahpanna khat a a nei tangpi un, tuamin sangpi a tutthei zel uhi.
4. U-pa gouluo na nuoi a, siltung dei huoilou tapa in nu leh pa thuneina thagum a lapieh leh thu neina kitu a buoina nautum innpi ngana innsung ah a om thei sih hi.
5. U-pa gouluona inn sung ah u-pa in ji leh ta ang nei chieng in a lungsim ngaituona a ji leh tate tunga om lou theilou ahi ziehin a naute a ngaisahthei seng si'a, Nu leh pa pilvang lou zieh leh chitlou ziehin nu leh pa tampite'n tate vâhvai gentheina mu in lungsiet mama nanleh bangma bawlthei neilou in, lungsim na kawmkawm in a en liem zel hi. Nauzaw innpi ngana a nu leh pa damsung nu leh pa in tate khentuom neilou a, enkol in a nei bangbang a kilawmdan a a hawm chieng in lungkimna a om zel hi.
6. Inn sung a U-pa in ji leh ta ang nei a innsung khosah hasat chiengin nunei(U-pa ji ) a gilou ut mama in unau dangte leh nu leh pa huotna a neithei a, U-pa ji ngamlou deute innsung ah buoina leh hasatna a tung ut mama hi. Nautum innpi ngana innsung ah jinei masa inntuon zel in moute thuohlana a om man seng sih a, nautum jite a gitlou a nu leh pa a lungkimsah lou leh uzawte'n nauzaw innsung ah thuneina lientah a neithei zieh uh leh nu leh pate'n gouluona uzawte kunga piehkhietthei ahi ziehin nautum ji a gilou thei sih hi. Unau Hmar, Lusei leh Meiteitete tawndan nautum innpi nga hi. I Zou nam tawndan U-pa gouluodan i zah sangun innkuon sunga mimal chinte khantouna ding leh changkanna dingin a hoizaw in nu leh pa gou sum nei sunsunte zong a kihawmguol zaw hi. Mi changkang leh khangtoute sil hoi bawldan enton a bawlte hi mipil ahi a, Mi bawl ahi zieha, bawl sawmlou a silhoi ningkhinte hi mimawl a kihi hi. Eite zong mimawlte om banga om sawm teitei nawn lou in, eima mimal, i nam leh i gam ading a changkanna leh khantouna ding ahi pou a, silsie ahi sih pouleh mite silbawldan hoite enton in kibawl pailei mimal, gam leh nam bangin I khantou pizaw ding hi. ( Tami U-pa gouluo leh nautum gouluo dante hi i nampi in zui vai china ahi si'a mimal chinte, gam leh nam khahtouna ding mit (Eye’s) a et in a hoizaw chi zieha kang talat ahizaw hi).

No comments: