Thursday, August 6, 2009

Lâi Siengthou bang na chi kigiel ahia, khanglui lâiin bang vanzahte na kizang ahiei?

Báwng-II (Nimit 06.08 hla.2009 kum)

Vanzahté(materials)

Suongphêng tunga lâigielte:

Kumzalom 13 Jesu pienma(B.C) tuom in, Pasien(Yahweh) in Sinai Muol tungah Thupieh Sawmte Mosi kungah a na hil a, Mosi in tuami a na lâhna silphêngte khu suongphêngte a na kibawl ahi(Exodus 31:18). Joshua in Mosi Dânte(Law of Moses); Pentateuch zong suong tungah a na khen hi(Joshua 8:32). Thu leh la khatpoupou a om den ding a na kidei leh, suongphêng tungah a na kigiel sêsê hi. Suongphêngte a na ki-ât let a, tuate tungah thu leh late, siatûl hiem toh a na ki-ât a, a na kikhên let hi. Thu leh la khumna na kizang vanzah tuomtuomte pen a mun a muol zildân toh kizuiin a na kizang let hi.

Buon tunga lâigiel:

Mesopotamia gam ah, mite’n lûidung a pieng buonmante tungah lâigielte na kikhum let hi. Tua buonman pen buonphêng in a na kimet zêl a, a phêngphêng in, tuate a gaw ma deu in, khanglui lâikungte toh a na giel let uh hi. Babylonte in lâigieldân mawl khat na bawlkhie uh hi. Amate’n singzintun(wedged shaped) zangin, buonnip tungah milim, limguong(shapes) a nensuh let uh hi. Tam bang laigieldan pen Cuneiform kichi ahi.

Buonphêng apatsa in huoltùm(cylinder) ahilouleh huoltozum(cone) tungah a na kigiel let hi. Lêngte khangthusutna, tângthute, summetbawlna lâite leh doliente tam bang huoltumte tungah a na kikhumlut hi. Lâigiel mangtalou díng, om zing díngte pen suong tungah na ki-ât vatêh hi. Khuoilumei leh Leibel tungah a zong lai tampi na kigiel let hi. Khanglui vanzah kimukhete patsa in tam bang laigielte na kimudoh hi.

Papyrus tunga lâigielte

Izipt gam ah, lâigielna vanzah dang khat a na kizang let hi. Nile luidung ah phâiphêng chi khat a na pou let hi. Tuami kung pen na ki-ât phêng let in, na kipêton a, nisa ah na kigawsah zêl hi. Tua pen Papyrus a kichi a, tulâi hun a lâipêh pienna pusawn chithei ahi. Tuami pen khattang a zahthei kuom ahia, tampi a kipê chiengin zieltum(roll) a suoh hi. Tam zieltumte pen lâigielna a na kizahzah ciengin hunkhat in, lâiziel(scroll) chi’n a na kiminvawta hi.

Kum 5000 peisa hun in, Izipte’n tam bang lâizielte tungah amaute lâigieldân Hieroglyphic Script kichi a na ât u’a, tuni’n eite’n a hlân leh a muolsuong tungte u’ah, i muthei na lâi uh hi.

Savun tunga lâigiel:

Kêl vunte, Belâm vunte zong lâigielna in a na kizang let hi. Hoideu a, kisiem Savun pen Manghâm in Parchment a kichi hi. Tam bang savun lâizielte tungah Hebrew mite lâigiel a tamzawte na kikhum hi.

Lài Siengthou gielte leh a hâm kizangte

Làgielte(Scribes):
Lài Siengthou a na kisièm chìllài in làigielthei leh làisimthei mi a na tawm mama hi. Làigielte pen a tuom vilvel in làigiel mawng díngin a na kizilsah let uhhi. Mite’n lài khat a hlàh nuom chieng uh ahilouleh lài a’ng kihlàhte a thei nuóm chiéng un, làigiélte kúngah a na tawi zél u’a, amate a na simsah let uh hi. Tuachi ahimanin, tua làigiélte pen khopí khàt khosung khat a díngin mi poimaw pen khat a suóh hi.

Khopi tunkot golpên geiah tou in, mite doliente, làihlàhte, recordte, accountte, kisimnate leh adangdangte a na khùm let uh hi. Amate’n kùmpi siète(taxes) zong a na dong zél uh hi. Doliente zong a na giel zél u’a, tuate pen Manuscript copying(Làipí gièlkhiét) na kichi hi. Tua a bawl leh a septe lah u’a patsa a nasep uh siengthou leh poimaw pen khat ahileh; Lài Siengthou(Scripture) bú gièlkhiétte ahi. Tuachia Là Siengthou búte a na gielkhiet chiengun, dân khàutah a na zùi let uh hi. A guigui in a sim let u’a, a tahtah pen toh a etkàh zél uh hi. Làigiel khat in a únpi in tua làigielsate pen a nua-etthâ kiá a, a chien a tái in, a enkim chiet let hi. (Pictorial Encyclopedia of the Bible- Volume 5, Tenney, Merrill C, The Zondervan)

Lài Siengthou Hâm(A Kam): [The language of Bible]

Lài Siengthou a na kigièl lâiin hâm(kam) thum a na kizang zél hi; Hebrew, Aramaic leh Greek(Grik) ahi. Israel táté kam zah pen Hebrew a na hihi. Tua ahimanin, Lài Siengthou sunga Thuhún Lûi búte pen a támzàw Hebrew kam in a na kigièl hi.

Aramaic and Hebrew.

Tànglâi Lài Siengthou hún lâiin Persia Kumpite’n, kum 550 B.C hún akipan kum 200(zani) leitúng a na úh, uh hi. Persia mite’n Aramaic hâm a na zang u’a, tuachiin amate úhpi(empire) sungah tuami hâm ma a na kizang suóh hi. Summêtbawlte’n zong Aramaic kam ma a na zang uh hi. Kum 70(sawmsagi) sung Babylon a Israel táté in saltanna a na tuo ziehun, tuami hún sungin Aramaic kam a na siém u’a, a na hâmthei uh hi. Khuchi ziehin, Daniel, Ezra leh Jeremaih búté pen Aramaic kam(hâm) in a na kisun chiet hi(Daniel 2:4 to Ch.7:28;Ezra Ch. 4:8-Ch.6:18;Jer. 10:11).

Thuhún Thâ hún lâiin, Israel táté’n Aramaic kam a na zang na lâi uh hi. Tuami hâm a na kikhêlkhêl zélin, Jew chi a na kiminvawta hi. Mângpá Jesu hâm zoang Aramaic hâm ahihi. Ama hún in Aramaic hâm in, mipite kúngah thu leh la a na hil let hi. Hinanleh, Hebrew kam pen thungetna(thumna) leh biéhpiéhna kam in a na kizang nalâi hi. Thuhún Lûi a na sim chiengun, Hebrew hâm in a na sim let u’a, Aramaic kam’a letdíng mikhat a na ding zél hi.

Greek:

Kum 331 B.C hún in Alexander the Great, Greek Gâllêng in Persia gam buppi leh leitúng gam mun támpite a na sim a, a na nuònetzou hi. A peipei na mun ah, Greek tawndan, Greek sakhuo(biéhna) leh Greek hâm a na polut let hi. Tuachiin, hún sáwt nua in, Greek hâm pen leitúng khàntóuna munteng ah, tângpi zahthei hâm(lingua franca) khàt a na suóh hi. Mi támpite’n Greek/Grik kam a na thei u’a, a na zangthei uh hi. Thuhún Thâ gièlte’n Jesu Krist tanchin hòi khu leituúng pumpi in thèizàw heh, china toh, Greek hâm a na zang uh hi. Jesu Krist in Aramaic kam a a thugênte pen Greek kam in kitúptahin a na lèdoh uh hi. Mun khenkhàt ah, Aramaic hâm chièt pen lèdoh sêsêlouin a zang den uh hi. Gêntèna khat ah; Aramaic kamténg Abba ‘Pa’ kichina ahi. Jesu in a sisa nâupángnu a houpi in, Aramaic kammál ‘Talitha koum’ chiin a hi bangbang in Jesu kammál a na kikoi den hi.(Mark 5:41). A ban zop ding om na lai .............Báwng 3na

No comments: