Wednesday, November 23, 2011

Paubul; Zokam, Zoham

Pau bul
Nidang lai-in ei Zomite in lai kinei ngei hi, cih mipil misiam khempeuh in gen kim uh hi. Tua lai pen ui-in na tuahmangsak ahih manin, lai kinei nawn lo suak hi cikim uh hi. Tua ahih leh i kidot dingin, tua lai pen a bangci pau tawh ki-at ahi tam kidot huai mahmah thu khat na hi hi. Tua lai sunga kammalte pen tu laitaka Khamtung mi a kici leh Zanggam Zomi a kicite sunga kampau kigawmna hi dingin a up huai hipah hi. A vekpi ahi kei zongin kuate in a tam zaw bek a zang lai na ding uh hiam? Tua lai a kan zo om zenin, Zomite lai hi cileng, Zomi khempeuh tu-a i ki-it sangin ki-itna lian zaw taktak ding hi, cih kimu thei hi.
Tuhun ciangin, Zomi a kicite sungah, khamtung a teeng pawl leh Zang gam a teeng pawlin i kikhena khat leh khat pau i kitel zo nawn kei hi. Pau kitel lopi-in khat leh khat kiho thei loin, ki-it nading thu om thei lo mawk hi. Tua bek tham loin, Khamtung a teeng veve Tedim, Falam, Hakha, Matupi, Mindat, Kanpalet, Khu'mi, Lusei leh Hualngo in i kikhen to sawnsawn hi. Tuate sungah zong' kam neu nono-in i pau lai-a, tua te nangawn khat leh khat a kitel zolo pawl i om lai hi. Gentehna in; Tedim sung bangah, Zo pau, Thahdo pau, Sihzang pau, Teizang pau, Saizang pau, Khuano pau, Dim pau leh Vangteh pau cih na om a, tuate sungah a tuam a kilo Zo pau, Thahdo pau, Sihzang paute tuam kai-in tua lo teng sim kici-in, atawp khakna-ah Tedim pau suakin, Tedim mite kamtaang hong suak hi.
Hih Tedim pau pen, mipil misiamte in a gen bang mahin, a pianna sawt nai lo ding hi. American Mission J. H. Cope in 1933 kuma a Zolai a bawlna sanga zat ding leh sin ding laibu ahi Geography (gamthu bu) sungah khamtung gam a kisat zawh kum in 400 leh 500 val sawt lo ding hi, na ci hi. Tua mah bangin, i mipil i laithei a minthang masate in, Tedim mite pen Kawl zang panin Khamtung Ciimnuai ah kitung masa hi. Tua panin, nuntakna haksatna, lo gam kicinlohna hangin kilal khia kika, Pawl khatte, sih lakah teeng ahih manin Sihzang mi, Pawl khatte, Sai lakah teeng ahih manin Saizang mi, Pawl katte tei lakah teeng ahih manin Teizang mi, Pawl khatte zo gamah teeng ahih manin Zomi kici hi, ci-in at uh hi.
Hih thu-ah gen nop i nei hi. Ciimnuai panin kilal a, i tenna mun zui-in paunam piang hi, cih thu ah, tua paute kigawm to-in Tedim pau hong piang hi kici tek ahih manin Tedim pau pen Zomite pau nunung pen hi, cih ding hiding hi. Ahi zongin ah mipil gamte ahi Englandte mahmah zong a tuungin pau nam tuam tekin pau uh hi napi, a nunung pen pau Mang pau (English) a zat uh bang hiding hi. Ahi zongin, tua pau kigawmnate sungah Thahdo pau leh Zo pau pen kihelo-a, tua a kigawm teng i pau pen 'SIM' pau kici bek na hi hi.
Zokam Zopau Kam Bul Ahi Tam
Kiman nading lian lua om kei na in, Khang taangthu leh i pute i pate thu i theih khop i kan ciangin, hih Zo kici kammal pen, ei Zomite khempeuh i kicihna hi mah hi. Ahi zongin tua Zomi cih miaimuai pen a bul khat, ahih kei leh u zaw khat om leh kilawm a, bek tham loin tua pen ahi lo phamawh thu khat na hi hi. Midangte bang loin, Zokam paute sungah, pute pate in, i pupi pen Song Thu hi, cih kigenna kihilhna pen a thupi khat in kingaihsun pen hi. Song Thu pen tu-a, Zokam i zat kampau a pau hi kici hi. Tua pen thu naupang ci lai ni.
Zokam pen paubul hi kha thei hi, i cihna tawh kisai-in, Zomite pen Tibet pan Kawl gam laizang tengah kiteeng sukin tua panin kahtoto-a, khamtung gam kitung hi, cih pen mi khempeuh in i san thu khat na hi hi. Tua Kawl gam laizang panin zong thakhat in Khamtung kitung pah hi loin, a kivial toto i hihna mipil tampi inlai-in a na at tek banah, 1998 kum Tedim No.1 BEHS Golden Jubilee Magazine sungah, Sia Ngulh Khaw Suan in a atna ah ei Chinte Pagan Popa pan nitumna sak lamah tungin, Ava leh Sagaing khua sak lamah sawt khop i khawl hi. Leng Tong Hoih taangthu bang tua mun apiang hi, na ci hi. Tua pen Zomite Kalemyo ahi-a, khamtung i tun ma hun na hi a, sawt khia mahmah hun na hi hi.
Siapa cih banga man leh, Leng Tong Hoih pen kua mi hiam, kua namte hiam cih i theih nadingin a kam zatte uh ah kimu thei hi. A u anaute pen sanga sin laibute ah pasal sagih pha-a, anau tum pen uh Mu Nei Thang Dal hi ci-in, ahi zongin Zokam paute sungah Ma Nei Thang Dal kici zaw hi. A kamzatte in tuhun a Zokam paute kam zat ahihna a kampau kikhumnate ah kilang hi.
(1) Zo kampaute in "kot" a cih ciangin kong cihna hi.
(2) Inn dan acih ciangin inn dei a cih nopna mah hi.
Sik in dankua kot hon aw, cih pen a man in, simkam hi loin Zokam na hi hi. "Sia in dankua kot ei hon aw" a ci na hi hi. Tua hun lai pek a te in Zokam pau a nazat hi-a, tua sangin kambul zaw om khol lo dingin upmawh huai hi.
Tua bek tawh hi lo-a, Neino tangthu sungah zong, Zokam pau zatna na om zel hi. A gelh te'n Tedim kam in a at hangin, a mite Zokam pau na hi cih kimu thei hi. Nei No tangthu i sim ciangin Tawpi cih mah, khekhap ci loin ketot cih mah, hong kihta niteh ci loin, ei giing vateh cih mah, sahangte khua kici loin Tawmi khua cih mah, kiteeng sak ni hi loin, kinung sah vaang cih mah, lim si ci loin tui na bo cih mah, bak bang zah na gai ta a ci loin, ba i za na khawngtai, ci bangin tampi tah Zokam pau na om hi. Tua hun lai pekin Zokam na kizang cileng kambul mahmah kha ding hi.
Tua banah, Gal Ngam leh Hang Sai hunin zong Zokam pau mah na kizang hi. Man Dawng tangthu sungah zong Zokam mah na kizang hi. Tua banah Zokam pau te'n, Nu, pa, ni, gang, u, naute a lawh ciangin, 'ka' tawh thuah se hi. Tua mah bangin Khamtung mite sungah tua bang a zang tampi i om lai hi. Tua in kambul khat ahihna hong lak hi.
Tuate khit banah, Ngeina zatna ah, taangtawng pek a kizang tudong a kizang zom paisuak pawl khat na om hi.
(1) Zutang tun. Hih pen sih ni-a, ahun cianga kizang hi-a, hih lo a phamawh thu khat na hi hi. Ahi zongin, Zokam paute lo a zang om a, a zang lo zong om hi. A zangte zong tawh kibang lo lai. A zang sunsunte'n, zutang tun ci loin, Pu zulup peuh, ahih kei leh Melmuh gen peuh kici lel hi. Zo sungah tua bang hi loin, pu te in tute khakna zulup hi zaw hi. Tute'n melmuh pia kik hi zaw hi.
(2) Nau aitah cih pen Zokam paute sim loh a zang omlo hi. Pute in a tanu in ta a neih ciangin thupha piakna ci-in sa go-in aitahna na nei hi.
(3) Sial khup: Hih pen midangte in, mo man piakni pen Sialkhup ci-in mosa pen sial khupsa peuh ci thei uh hi. Zokam paute sungah tua bang hi deksuai loin pu zawng khat a thawh zawh nadingin sial takpi khuma, sial pen a nu hi teek hi.
Tua ban lai-ah, lai kigelh pawl khatah, Zo pen zo dawna, a ten man a zo nawl min pua-a, zo lakah teengte Zote kici hi, cih ki-at mawkmawk hi. Tua ahih leh en leng, Tedim gamah Ciimnuai khua sanga zo zaw om lo ding hi. Tedim khua mahmah zong zo dawn mahmah khat hi. Zo dawna tenna hang hi leh Ciimnuai piangte Zote kici khin ding hita hi. Omna mun hangin zo kihi lo zaw-in, Zote zo dawnah teeng hi zaw ding hi. Gam min pen a pua-a om mah bangin a pua lo zong na om zel hi. Gentehna in, Thahdo bang a pu a pa uh Thahdo ahih hang hi. Tua mah bangin Lusei cihte, Hualngo cihte, Vangteh cihte, Guite cihte a kipan en leng omna mun min hi khol lo zaw hi.
Omna min tawh minam i kilawh pen nai mahmah lai ding hi. Sihzangte bang Sihzang kama, apau khitin Zokam paute tawh gal na sim khawm uh hi. Leng Tong Hoih pan a kam kizom Zote in, tai sih un, a cih ciangin, Sihzang kam pau in tai suh un, sa-in tai suh uh a, Sihzang kam paute in tai hek un, a cih ciangin Zote in tai kek un a ci sa-in tai mang uh hi, cih tangthu na om hi. Hih hun pen Ciimnuai pana, Sihzangte sih omna a ten zawh uh hi pan ding hi. Ava leh Sagaing i ten lai-in i vekpi in Zokam paute kihi-in, Sihzang, Saizang, Teizang, Khuano cihte pen Ciimnuai sat khit a piang leh kam thak na hi ahih manin, Zokam pen kam bul hi kha thei ding hi, i ci thei hi.
Tua banah, ganhingmin lawhnate ah Zokam a kibang suaka, a dangte a kileh bulh leh a kibang loin kilo om thei hi. Gentehna in, Sai, sial, Bawng, Vok, Ak, Ui cihte i kibang khina, Vasa ci tawh sava a ci tawh i om a Zo kamin, 'va' hi lel hi. Tua mah bangin Sanga a ci omin, Ngasa cih a ci zong om hi. Zokamin 'nga' hi ziau lel hi. Ahi zongin sa tawh a kipan ganhingpawl khat kibang tek hi. Gentehna in Sazuk, Sakhi, Sakol, Sangai,Saza cihte i kibang khin hi. Sa kici kammal tawh a kitawp leh a hing nawn lo nek dingtesa kici na hi hi. Zokam hita leh kua kam kua pau hita leh nidang lai-a, i zat tuni donga i zat kamin, Saisa, Sialsa, Bawngsa, Voksa, Aksa, Vasa, Ngasa, Uisa i cih nak leh nek ding hita hi. Vasa-sa, Ngasa-sa kici lo mawk ahih manin, hih ah zong kambul hihna khat kimu thei hi.
Tua ciangin, mi khempeuh in, keitui nekha nupinu pen Tawmi suak i ci hi. Taw i cih pen Zokam hi a, Sahang cihna hi lel hi. Sahang-mi kici loin tawmi kici in kambul leh tanglai pau hong lak hi gige hi. Tua tham loin, tem pen Zokamin nam hi-a, tua pen a neute hi-a, a saute i vekpi in namsau i ci tek hi. Temsau kici lo zaw hi. Tua zong a khiatna nei mah hi veve hi. Tua banah thu neu khatah mihingte in zu i dawn thei-a, tua mah bangin vasate in zong singpak pawl khat a dawn pen Zokamin 'vazu' pak, vazu kung kici in a dang ten phihtu pak, phihtu kung kici-in kilamdang hi. Tua bang pen a tampi om hi.
Tu hunin, Tedim kam pen i theih i zat lo phamawh pen ahi ding hita hi. Ahi zongin, apil asiam loh leh a hauh a phat zolo hangin, Zote pen Zo gam a teeng hi mawk loin, Zo bul a kipan Pu Song Thu pan kizom suakin, ngeina, tatzia leh kampau kizom suak hi a, Zomite taangkam pen "Zopau" hi leh kilawm hi. Tua manin i lai neih hun in zong Zokam mah tawh ki-at hidingin up huai hi. Bang hang hiam cih leh Pu Zo pen Zokam mah na zang hikha ding hi. Tua huna, ngeina sial dawi thoihna, pusa thoihna a omte leh tuhun a Zo kampaute zat kibang siksek hi. Ngeina leh kampau kizui ahihna hangin, i ci ngam hi.

No comments: