Thursday, December 15, 2011

Thu Makai

Nidang lai in Zogam sungah, i pute i pate kumpi nasem leh sum zon paai zonna a nei kua mah na om loin, lokhawh singpuak leh sa bet zunun bek kidemna-in na nei uh hi. Mi buppi pen, dawi bia bekbek na hi uh hi. Ngeina zong a khangkhangin a kilamdanna om loin na kizui toto-in, kibang paisuak hi. Tua mah bangin "Tatzia" zong na kilamdang loin, na kibang paisuak hi. A diakdiakin, kiten zia, si kivui zia, sa sem zia, sa piak zia, mo man neih ziate a kipan na kibang mang hi.
Ahih hangin, 1896 Mangkangte hong tuna kipan, a kikhel tampi na om a tua pen a tam penah biakna hang na hipen hi. Khua khat leh khua khat kigal neiha kisim cihte na om nawn loin, Pasian'thu zong na tungin Pasian bia zong hong omta hi. Pute pate in biakna dang na thei loin, nidang lai a Pasian biate Tapidaw na kici-in, Tapidaw a suak khat om leh, mi mangin na ngaihsun uh hi. Lawki ngeina nusia ahih manin, U leh naute in za nuam loin, Lawki a suah nadingin kho uh hi. Tua banga a kikho zo lote u sung nau sungah lang bawlin, pua koih uh hi. Natna satna leh gilkial dangtakna ah huh lo uh hi. Beh sung mi in sim nawn lo hi.
Tua bangin Tapidaw suak khat a om ciangin kipua paih ahih manin, u leh nau nei lo hong suakta hi. Tua ahih manin, khua sung leh khua kiim khua paam a Tapidaw a suak khempeuh ki-it sakin, kipumkhatsak zawsop hi. Tapidaw teng asi amang zongin, ana asa zongin kikom lo phamawhin na omta hi. Amau teng kikom kidon bek tham loin, u khat nau khat in kibawlin, a neihsa uh u leh nau, beh leh phung, tu leh ta sungh leh pu cihte kol loh nawn loin Tapidaw teng kipawl khatin hong omin kituam pawlta ahih manin, si leh sa ahi u sung nau sung, tu leh ta sung, sungh leh pu sung, a gamtat zia teng na khelmangin, Tapidawte in tatzia thak hong nei uh a, a dang tawh kisu nawn loin hong om uh ciangin, mo man hong phiat uh hi. Misi ni thum sung bek koih uh hi. Pawl khat bangin, Zo ngeina pen biakna sa kha zawzen kikin Khuado pawi, Sialsawm kicite phiatin Tapidawte pawi pen, kumthak, thawhkik, Lungdambawl bek hi na cita uh hi. Tatzia lui khempeuh na phiat ta uh hi. Hih pen Zokam paute sungah nakpi-in uang diak hi.
Tuhun khang ciang leuleu-in, mi khempeuh Tapidaw kihiphialta ahih manin, khuate khatkhatah Lawki beita-a, Tapidaw bekbek kihikhin ahih manin, khua zang bupin ah kipawlin, khua kido thei lo, a kiteng peuh Tapidaw leh Tapidaw mah hita ahih manin, Khua kido leh beh teng kipawl, sial kisawm leh beh teng kipawl cih bangin hong om to leuleu hi. Sa kigawh leh Tapidaw leh Tapidaw sa kigawh ahih manin, a kitawm hun lai bang nawn loin, sa hawm mah na kulta hi. Kiteng ahi-a, sa kigawh ahi zongin, sa hawmnate ah ngeina leh Tatzia tawh kituak a bawl hong kul kik leuleu hi. Tua bang ahih manin, i ngeina leh i tatziate kithei nawn loiin, a vanglak khatin ki-omta ahih manin, i nusiatsa ahi, Zo tatzia ahi biakna kisa-a, a kinusiate i zatna ah aman-a, a kizat theih nading mahmahin kikan kik nahi hi.
Tua ahih manin Tedim gam sungah a kibang lo ngeina leh tatzia pawl khat na om a, tuate in Dim tatzia, Teizang tatzia, Saizang tatzia, Zo tatzia cihte na om a, tu-a i-at pen Zo kampaute tatzia ahi hi. A kim ahi zo kei zongin, a kisam pha diak teng kikan a ki-at ahi hi.



Thu kaikhawm -

Kham Khan Mang
Sa/27,40
Sakollam, Tedim

Thu Masa

Tuhun ciangin leitung khantohna tawh kizui-in, ih minam leh ih gam a it a, a laamto nuam ih minam akip akho sak nuam, minam a it ih mipil pawl khatte bawlsa laibu tuamtuamte sung panin Zomi hihna bulpite ahi ih Zo ngeina, zuthawl kipiakna, kiteen kipina, zuhawm sahawm daan a kipan, pu zu kholh, meelmuh, moman piakdaan, mo sagawh, tonna haanna zu nunna tuamtuam leh ih Zo ngeina tuamtuamte thei thei, sim thei zel ihih manin lungdam huai hi. Tua mah bangin tua banga a kigelh hih Zo ngeinate sung panin a bulpite a kipelh sam loh hangin, ih teen ih giahna mun zui-a, a kilamdanna a kipelhnate zong atawm atamin ih mu thei hi.
Tua banga a kipelh theihna thute ih kan ciangin ih laak masaknate, ih teen ih omna ciatah, ih zatdaan pawl khat ngeina a suak zong om a, tua mah bangin ih khua ih veng in ih zat nawn loh ih ngeina abei pawlkhat na om lai hi. Zomi ih hih manin ih ngeina a kibang khin ding kimlai damdama, a sawt cianga ong kilamdan theihna tua bang teng hang hizaw hi. Tu bang hun ciangin Pasian thu zui na ah ton leh taang aih, sa-aih zu nunnate ong om theih nawn loh ciangin khang thakte bangin tua banga ih ngeina hoihpite thei nawnlo uh hi. Minam a it a khual ih mipil neih sun teng beekin tua banga ih Zo ngeina zaatdaan, la a kipan ih Zomi hihna a keem vante laibu sungah a kisim thei den dinga ih koih ih gelh tek ding kisam mahmah hi.
Tua ahih manin hih banga ih Zo hihna akeem, ih Zo ngeinate eite khangin a kizang nawn takei zongin, Zomi kici peuh in, tua Zo ngeinate keem lo, thei loin om lehang ih Zo hihna zong ong sukha thei, beisak thei ding ahih manin taang lai ih pu ih pate hun lai-a, a kizangh bangbang ih Zo ngeinate hih ZO TATZIA sungah a maan thei pen dingin ong kipulaak hi. Zo tatzia, Zo ngeina cihte pen Zo kampaute zaat bangbang amaan thei pen dingin kingaihsun ahih manin tulai taka Zo kampau te in nidang pu leh pa hun lai-a, sihna nopna, Ton leh haan, taang aih sa-aih, gualnop, zununnate a a zat bang teekteek uh in hih ZO TATZIA sungah ong kigelh, ong kipulaak thei suak ahih manin Zomi kici khempeuh in theih huai hi. A diakdiakin Tedim mi khangno, khangthak lam peuh mah in, ih theih tek dingin thupi kasa hi.
A diakdiakin hih ZO TATZIA laibu sunga a kigelh, tuni dong cianga ih zat den ahi, mo sagawh mo sapiak, zu tang tun cihte leh zu hawm, sa hawm- sa zeek, sa-at ziate taangtawng a kipan tuni dong them zong kikheel thei lo, phuak tawm a a vaal a kibawl thei lo ahih manin ngeina maan leh hawm daan zeek daan a maan pen a, a zangh a zui nuamte a dingin theih huai lua sa kahih manin deihsakna leh lametna lianpi tawh hih thute kong pulaak hi. Ih Zo ngeina ahi, kipi kiteenna, ahi zongin, zu hawmna sa hawmna ahi zongin, pu zukholh, melmuh, mo manpiak, mo kilak leh mo sagawh leh ton le haan cihte a tuamtuamin a ki-at kawikawi pen a kibawlsa lai tuamtuamte ah i sim thei zeel hi. Tuate sungah ngeina a tuamtuam ahih man i ton i haante zong ki-at in, a man tawh a man lo tawh i mu thei hi.
Dr. Monsignor Felix Lien Khen Thang
B.A. (Psy.), M.C.L.,D.C.L.
Nonciature Apostolique
Au Moroe
B.P. 1303 R.P.
Rabat. Morocco

Khawk - 1
Minam

Minam kici a bangci teng minam khat kici hiam, ci-in kidong lehang i dawnna kibang kim lo kha thei ding hi. Pawl khat in gam khat sunga teeng teng, pawl khat in kampau kibang teng, pawl khat in mel kibang teng, pawl khat in tatzia kibang teng cih leh pawl khat in sii kinai teng hi cih bangin kidawng kha thei ding uh hi.
Minam cih thu tel et lehang, a masa-in Pasian in vantung minam leh leitungminam ci-in, nam kici nih bek na piangsak hi. Vantung minam pen bangzah pha cih i theih loh hangin sim zawh lo-a, a tampi khat nahi hi. Leitung minam pen a cilin innkuan khat nahi phota, Adan leh azi Eva bek nahi hi. Tua panin khangtoto minam tampi na piang hi. Tua a khangtoto minamte eite in i lawh ciangin, a gam mina i lawh leh a lian pen a Pu uh min a nam min i lawh hong piang hi. Gentehna in: Gam minin, America mi, Sen mi, Japan mi, India mi, Kawl mi cih bangin a gam zui-in i lo-a, tua gam khat sung panin nam tuamtuam na teng lai-in, gentehna in, America gam sungah, Mangkang mi, mi vom mi, Sen mi, Kala mi, Kawl mi na teeng lai sawnsawn hi. Gam khempeuhah minam khat bek teenna na om loin, Kawl gam sungah zong, Kawl mi, Zomi, Kachin mi, Karen mi, Kaja mi, Mon mi, Zakhai mi, Shan mi banah Kala mi, Sen mi, Japan mi cih bang zong na om lai hi.
Tua panin ineu seek leuleu-in, Zomi a kicite sungah Tedim mi, Falam mi, Haka mi, Mindat mi, Khami, Matu mi, Kanpalet mi, ki-omta-a, tua nam khatte sung panin kineu seek kik leuleu-a, Tedim bangah Tedim mi a kici veve Zo, Sihzang, Saizang, Teizang, Khuano, Vangteh cih bang kikhen suksuk nahi hi. Hibanga kineu seekte i et pak ciangin kampau a kikhen tawh kibang na pi-in, na hi khin taktak lo zel hi. Gentehnan: Zo nam sungah a pu apa a kithei veve Zo mah ahi pawl khat pen Saizang pau, Teizang pau, Sihzang pau peuh a zang na om zel hi. Tua banah, mundang a om Zopau a thei nawn lo, Kala pau, Mang pau, Kawl pau na omin, kikan leeng Zo nahi hi. A tua banah tu-a namte banah kum tampi leitung a om lai leh mi kikhangin tam semsem ding ahih manin, tu-a namte sangin a tamzaw kibehlapin nam khang lai ding hi.
Nam a na kante in, Tedim mi bek hi lo Zo a kici mi khempeuh Pa khat, Nu khat hihang ci-in, la-in na phuak uh a, "Tun sung khata piang hi ngeingei" na ci uh hi. Tua ahih leh kitel kan lehang nam i cih pen kampau pen a pua lam etna hi a, a taktak pen sii leh sa kinai na hipen ding hi, cileng kikhial lo pen ding hi. A bang hang hiam cih leh pau kibang lo Kachin sanggamte pen si kinai ihih manin i behte i ci thei hi. Man hi. I sanggama, atuat i hi hi. Tun zong nam i kan leh sii kinai i kanding pen aman pen hiding hi, kici thei hi.
Khat veivei Zo kampau sungah, Zo ham lo teng midang hita hi kici thei hi. Tua pen kikhial hi. Zo kampau veve Yangon khawnga teengte'n Kawlkam bekbek zang uha Zo kam malkhat zong thei lo hi. Ahih hangin, anu leh apa pen i sanggam taktak nahi lai lel hi. Kampau tawh khen kei zaw ni.

Zomi Pianna Bul
Zomite pianna bul akan tampi na oma, a masa-in Sen gamah kiteengin, Mongolia minam hihang cih nahi hi. Sen gam laizang panin lalin Tibet gamah teeng uh hi. Tua panin Kawl gam kilut a, Tibeto-Burman min tawh na om uh hi. Tua panin Kawl gam laizangah teengin, tua pan saklam manawhin kikhin to-in, Chindwin gun zui-in pawl khat pai-in Khamtung mi nasuak uh hi. Pawl khat pen zang lei tengah na thaam uh a, Khang lam Zomi kici uh hi, cih thu kithu khat ciatin ki-om hi.
Zomite pen Mongolia minam pana piang i hih nak leh, Kawl gamah a tung masa pen minam i hi hi. Bang a kithei hiam cih leh Kawl gam taangthu kante in zong a genna uh a, Mongolia te Kawl gam atun hun pen AD 9th Century kiim hiding hi, na ci-a, Peithano khuapi zong a na phut hikha ding hi, ci uh hi. (ta]c]y? ]refrmódkifiHa\:ordkif: yxrwJG) Kawl gam taang hun cih thu khawk-1 laimai 174 ah kimu thei hi. Hih laibu sung mah ahi Khenpi-3 khawk-1 Pagan hun kici laimai 233 na sungah zong, Tibet-Burman suante Pagan kisiat khit Kawl gam laizanga, ateeng khinsa Pyu, Tet, Mon leh Palong suan leh khakte leh hong nungtung Tibet-Burman suante teeng khawm uh hi naci hi. Tet a kici mite pen Zomi a kisim ahih manin zong, Kawl gam laizangah taang pekin kiteeng khin ahihna kilang hi. Tua pana kithehthaanga a lalmang Khamtung Zomite i hihna kilang hi.
Tet a kici mite, Chin kici Zo minamte ahi cih Sukte beh leh Tedim gam Taangthu bu sung laimai nihna kilak hi. Mogolia nam pan Tet mi kihi-in, Kawl gam a laizang mun panin Kawl gam saklam a lal toto, Khamtung gam leh Kabaw kuam teng leh Pakokku gamsung tenga teeng i hihna kilang hi.
S.P. Kham Do Nang B.A., B.L., M.R.E. in ZO SUAN KHANG TAANG THU a atna sungah Zomite pianna hi bangin na-at hi. B.C. kum 2027 lai-in, Tibet gam a uk a min Jou kici om-a, a ukna pen Zo Dynasty na kici. B.C. 1000 ciangin tua kumpi Jou suan leh khakte Sen gamah saklam Kan Cho kicihna ah na lal uh hi. Tua minamte khang thak kumpite in na do-in athahmang ding alau manun, a min Jou pen Jen in na laih uh hi. Jen minamte gal tai uha, Pecking na tung uh hi. A galte atheih loh nadingin, Jen kici min pen Chin ci-in a min na laih leuleu uh hi. Amau in kumpi hong ngah uh ciangin Chin Dynasy kici Zo kumpi ali na, Chinkumpi in leitungah na lamdang a minthang mahmah sagih lakah khat ahi, kulhpi lian asau na tai 150 apha khat na lam hi. A lam kum pen B.C. 246 kum na hi hi. Tua kumpi pa min pen, a mite in Ni Nuai Mang na ci uh hi. Nau khat na nei-in tuapa min pen Song Thu Pi na ci uh hi.
Ni Nuai Mang in ta khat nei-in kum sagih pha khin napi'n, khang thei loin na om a, amah dahsak mahmah hi. A dahna dang khatah a annek sim a ameh lim pena, aneih a huansung singluang tunga po Pateh po nawn lo sawnsawn ahih manin a lung na sak mahmaha, aphat theih nadinga uliante adot ciangin, ni sagih sung "Tong" in zu leh sa tawh pawi bawl ding hileh hoih pah ding hi, na ci uh hi. Amah in zong na-um ahih manin ni sagih sung na "Tong" hi. Hih pen Zomite "Ton" kipatna hi. Thupi takin Tong ahih manin mi tam mahmah laam ahih manin lamgui duap kua-in kilaam hi. Pawi ni nunung pen ni-in, mipi in Pu Song Thu Pi laam ka mu nuam uh hi, cih ngen uh hi. Pu Song Thu Pi in kei hong laam leng, mi tampi si lua ding hi, ci-in na nial hi.
Mipi in a nget teitei uh ciangin, Pu Song Thu Pi in zong a zaangsan naam tawh na laam hi. A namsau vei vik leh avei lama teng, tak vik leh atak lama teng sikhin hi. Zangsan namsau cih minin, Kulhpi sungah hong sim lutte a om ciangin kimana, kumpipa kiang kituna, thah ding a cihte Pu Song Thu Pi kiang kitunin, amah in tua a namsau tawh na that ahih manin a namsau deeksi tawh kidim denin san hi. Tua ahih manin a min Zangsan Naam na kici hi. Pu Song Thu Pi lamna hanga mi tampi a sihna thu kumpipa Ni Nuai Mang kiangah va kiko a, a va-et ciangin mi tampi a si gaalmuh hi. Tua ciangin kumpipa in a sanggampa phunsanin, "Vanah na man nop leh mang in, lei-ah na man nop leh mang in," a cih ciangin Song Thu Pi zong khasia mahmah ahih manin, mundangah pai khiat ding na sawm pah hi.
Tua hun laitakin, kumpipa khua tawh kigamla a teeng kulhpi sung mahah nupi khat teenga baal leh kawlkai na ciing hi. Sakuh in a ante na nek saka, a lo a van ciangin Sakuh ling khat a kia mu hi. Hih pen ganhing gol mahmah khat i mul hiding hi, Pu Song Thu Pi bekin a man zo ding hi, ci-in tua Sakuh ling Pu Song Thu Pi a va lak hi. Amah in zong lamdang sa a, Sai, Zangsial, Humpi a kipan sa lian kamat loh om lo-a, hih zaha, amul gol ka man nai kei hi, ci-in a beng dingin a uital tawh na kuan khia pah hi. A khekhap pai na teng a zuihzuih uh ciangin, kulh taw a vang suak guam khat tuak uh a, tua panin kulhpua a tung thei uh hi. Tua kulh pua atun uh ciangin gam leh lei, singkung lopa nopci mahmah mu uha, lal khiat nopna lungsim na nei pah uh hi.
A nungteng zui kikin, Song Thu Pi inn atun ciangin mi pawl khat zawnin, Ni Nuai Mang theih lo-a, taai sim ding na geel uh hi. Ni khat mi 100 val ding tawh na tai sim uh a, tuate lakah Karen, Shan, Kachin, Naga, Meitei te in zong na zui uh hi. Kulhpua atun uh ciangin khua khat na sat uha, a min "Tungkhua" na ci uh hi. Kulhpi pan ataikhiatna uh kua vang pen suang tumpi gol mahmah tawh kihu hi-a, tua suang pen pasal mi 30 bang bekin hong zo hi na ci uh hi. Tua pen "KHULPI" kici leinuai khua pan leitung khua pai na ci uh hi. Tua ahih manin, Ni Nuai Mang suan leh khaak teng tudongin Sen gamah om suakin, Song Thu Pite Tung khua-ah AD kum 200 dong teeng hi, kici hi.
AD 200 khit ciangin Tung khua na nusia uh a, Sen leh Kawl gam kikal Hong Ho, Yang Tes, Me Khong leh Tanluan (Saldwen) te kantanin na pai uh hi. A pai na uh ah, Tanluan gun lailipi a kici munah kantan uh hi. Tua hunin Pu Song Thu Pi in amahmah i kaih Sialkili nei pen dawi-in na matsak hi. Sialkili nei mang ahih manin gundung zui-in a zong suk uh hi. Tamlipi a kicihna mun a mu kik pan uh hi. Sialkili nei pen dawite ahi-a, dawite leh mihingte a kiho thei lai huna, mite'n phuisam siamna bek tawh a kingah thei ahi hi. Pu Song Thu Pi pen AD 600 pawlin Pun Te khua a ten lai un na si hi. Tua mun aten sung un , Shante leh Karente Saldwen gundung zui-in na pai-in gam na sat uh hi. Song Thu Pi suante in zong Pun Te khua nusia -in hong pai khia uha, Song Thu Pi tapa Za Hing makai-in, Kachin leh Nagate in Hu Kawng gam tawnin Shweli gun neu zui-in Irrawadi gunpi zui uh hi. AD 650-700 kikal sungin Zaa Hing si-a, Siing Mang leh Siing Pawte unau in makaih uh hi. Pun Te panin a tunna uh khua khua Be khua nusia kikin, Sing Meng masa-in gamlak tulak nawkin na pai uha, nahtang po na mun atun uh ciangin nahtang phuk gawp uh hi. A pai lai tak uha, Sing Meng nau Siing Paw pen ektha a zekai kha pen a u te pha zo loin, a nung delhdelhna ah, nahtang kisatte tuaka, tuate a lawndawn na sauta ahih manin pha zo nawn lo ding ci-in lungkia-in delh nawn loin tua munah khawl suak ta hi. A u a phawk mahmah a kimuh kik ding lamen ahih manin, a kimuh kik mateng a phawkna in a tempaai alang bek bawlin langsam sak se hi. U kisam ta cihna a lak ahi a, kituah zo nawn lo ahih manin, tuni dongin tempaai pen tua ci hih suak uh hi.
Tua pan, Zomite pen AD 1200 pawlin Kawlpi na tung uh hi. Kawlpi ah kum tampi mah na teeng uha, gamuk Mangte thuak lahna hanga, na lal khia uha, Zomite Kawlpi nusia, Khamtung gam tengah na kitheh thang uh hi. A thu pianzia pen Mangkangte a nuai-a bangin ciamtehna na nei uh hi.

APRACTICAL HAND BOOK OF THE CHIN LANGAUE- ASSISTANT SUPERINTENDENT BURMA FRONTIER, SERVICE 1925
(By L.B. NAYLOR, TEDIM CHIN HILL 14-12-1923)
Informer times only the Shans lived in the Kalemyo valley. While they were living there Manipur attacked Kalemyo. The Kalemyo people killed Hrang Ko the chief of Manipuries. Because they killed the chief the Kalemyo people won. The Manipur chief's grave still called "Hrang Ko's grave", to the present day after that the Manipuries again attacked Kalemyo, Then Kalemyo people were defeated, because cholera brokeout in the town. Therefore the Manipuries won but they did'nt administer or role the country. At that time a Burmese prince came from below Burma and governed the town and after wards built a wall all round the town. That was called the Kale' Palace.
In 1368 SAO SAWKE (1368-1401) a Shan Sawbwa (Chief) or prince became the King of the new Dynasty founded at AVA. He took the adventage of the quarrel between Kale and Mohnyin and annexed both State and replaced the Sawbwa (chief) with his relativen Kyitaungnyo his very ambitions nephew, became the Sawbwa of Kale, who even attacked Ava in 1425, circling the city for seventh months but failed to dethrone the King. In 1374 he built the "PALACE OF KALE.
It had a double moat, measuring 30 yards (30 m) wide and massive walls a kilometre square, enclosing an area of 234 acres. The remains of the massive walls of Kale city still stand to day two miles South of the present Kalemyo. During this time the people of the Kalemyo valley were fored to work very hard indeed. It is said that the fingers of the workers which were accidentally cutoff filled a basket. Therefore the people of Kalemyo, because they suffered too heavily migrated.
One group entered the Chin Hills by way of Yassagyo. They crosed the Manipur river and are now the Lushais. Later a group went up from the Kalemyo vacinity. These people camped on Kenedy peak. Up to the present time their cooking stone are still there. From the mountain they searched for a good place to settle. From Kennedy peak one party descended via Nawmkai Spur and settled at Ciimnuai near Saiyan. Another group followed down the Htung Spur from Kennedy peak and founded the village of Zangpitam. The people who lived at Zangpitam reunited with the people of Ciimnuai. There were many clans living in that village. Therefore that village is given as the historical birth place of the Chins. From that they separated again. One clan miggrated from Ciim Nuai to the mouth of the Natan lui from its mouth and founded Tuentak village. The founders of Tuentak village were the five son's of Pu Tuenthak called Ngengu, Nei Lut, Dai Tawng, Vang Lua and Non Zong.
Part of the Khuasak and Lophei are descended from Ngengu, Thuklai, Buanman and Liimkhai people are from Vang Lua and Tau Kon people are from Non Zong, Hin Nung and Hau Nung are the descendants of Dai Tawng. Nei Lut has a son called Nei Zo and Nei Zo has two sons called Vang Lawk and Gen Zo. Vang Lawk has a son called Dop Mul (Muanmul) and Dop Mul has five sons called Mulpi, Guuizo, Hanthual, Hawlhang and Kunhen. Gen Zo has two sons called Suan Te and Suan Khup.
The five sons of Ngengu are Lamtam, Khuakuan, Tungnung, Nantal, (a ta Tung Dim) and Phiam Phu, hi, ci-in lai mai 6 panin 15 dongah na at hi.
Rev. Za Cin in, 1972-73 ZBA kumcin thu ko kici laibu sungah laimai 49 pan a-atna-ah, Pu Zo pen Kawlpi khua-ah na teeng hi. Kawlpi kicia khiatna pen, i pute in, mualsang kitung viuveu pen 'Kawll na ci uh a, a tenna pan Thangmual kitung pen tamin, Kawllpi a cihna in tu-in Kawlpi a ci i hi hi, ci hi. (Tong Lawn kawll) i cih bang hi, ci hi. Kawlpi panin Pu Song Thu makai-in, Thangmual hong kah uha, Thuamvum hong tun uh ciangin, tenna ding gam hong galet uh hi. Pawl khatte Thuklai lam zuanin pai uha, pawl khatte Saizang ngalzangpi mun zuan uh hi. Saizangah khanggiat na teng uha, tua panin Ciimnuai ah khangguk na teng uh hi. Ciim Nuai panin Zomi nam thumin kikhen uha, pawl khat Tualzang khua nasat uh hi. Tuate pen tu-a Zo i cih leh Tedim mi i cihte hi-a, khang kua sung na teng uh hi. Pawl khatte Thuklai lam zuanin na pai uha, Sihzang mi na kici uh hi. Tuate sungah Suantak naupa a monu in Sialdawi a kithoihna hangin lungkim lo ahih manin, nuaktai-a Phaiza khua nasat hi. Zote pen Tualzangah khangkua a ten khit ciangin, Geelzang khua nasatin tua sungah khangli na teng uh hi. Tua khit ciangin Bumzang nasat uh hi. Bumzang khua kisat zawh 1972 kum ciangin khang 14 na phata hi. Pu Zo pan tuciang khang 52 pha-in, Geelzang sat zawh khang 18 pha hi, ci-in na at hi.
Minam Min.
Health Assitant Sia. J Gin Za Twang in abawl laibu "Zomi Innkuan" sungah laimai nihna sung pan a gelhna ah hibang na ci hi. Kawl gam sunga teng Zomite min pen Chin, Jo, Sho, Cho, Yaw, Shan cih bangin na kilo kawikawi thei hi. Nidang lai-in ah Sen gamah "Chin" Kumpi leh "Zo" kumpi kici kumpi nih na om ngei hi.
(1) Jo (zo) dynasty B.C. 1027-256 leh
(2) Chin Empire B.C. 221-207 sung na hi hi.
Tua panin mi pawl khat na lal uha, Mongolia minam na kici hi. Tua minamte mah na paisuak uha, Tibet tawnin Kawl gam khang lamah na busa uh hi. Tua panin pai in Kawl gam laizang dong tungin na teeng uh hi. A minam uh "Chin" ahi-a, "Zo" ahi zongin na kici hi.
Chin kici kammal pen Sente kammal hi-a, Mang kamin "Man" a cihna hi. Ei Zo kamin pasal khat "Mi" cihna ahi hi. Zo kici kammal leh Mi kici kammal i gawm ciangin, "Zomi" hong suak hi. Zomi leh Chin i gawm toh ciangin "Zomi Chin" cih a kicing kammal hong suak hi. Chin cih kammal pen Kawl kam hi loin Mangkam hia, tua kammal Kawl lai-in a ki-at ciangin (csif:) hi-a, Kawl lai-in bawmpi a cihna laimal tawh kibawl hi. Pawl khatte in Zomite in bawmpi i puak manin, Kawlte in bawm puatecihna a (csif:) hong ci hi, ci deksuai-a man lo hi. Chin pen (csif:) a ki-at hi zaw hi.
"Zo" cih kammal pen Mindatte leh Kanpalette in "Cho" na ci-a, Zang lai Zomite in "Jaw" ahih kei leh "Sho" na ci uh hi. Zo ahi kei leh Chincihna mah hi veve hi. I pute i pate in, Mangkangte Khamtung gam hong lak ciangin, na minam uh leh na pute uh min bang hiam? ci-a, ana dot uh ciangin, "Zomi" hi ung, ka pu uh Ciin Hil hi na ci uh hi.
Chin Hills news 1924 na-ah, Dr. J. H. Cope in History of Chin Hills go back about twenty ganerations to a person called "Chin Hill" their first anoestor which name bears his decendents as "Chin Hills" and after the annexation, the Bristish called the Country "Chin Hills" and people "Chin" na ci hi, ci-in na at hi.
S.T. Hau Go, M.A.; M.R.E. in, 1972 kum Zo minam ni pawipi Yangon a, a genna ah hi bangin a tomin laksak lehang, midangte in Chin hong cih hangin ei i kici ngei kei hi.
(1) Sak lamte (India gam a te) ei mite in amau leh amau "Yo" na kici uh hi.
(2) Tedim, Lusahi Hills, Falam leh Hakha te in amau leh amau Zo tangin Zomi, Mizo, Zotung, Zophei, Laizo, Zokha na kici uh hi.
(3) Mindatte amau leh amau "Cho" na kici uh hi.
(4) Paletwa leh Matupi in amau leh amau "Kho" e.g. Kh'mi, Khomi na kici hi.
(5) Arakan i mite in amau leh amau pen Miro or M'ro na kici uha, Mizo tawh kibang hi. Arakan ten 'y' or 'z' tangin 'r' aw zang uh hi. Gentehna, Yakhine pen Rakhine ci uh hi.
(6) Khanglamte leh Irawadi kiim tengin Asho na kici uh hi.
(7) Pakokku gama omte in, amau leh amau pen Zau na kici uha, Kawl mite in Zaw na ci uh hi, ci-in na at leuleu hi.
Tua ahih manin, Zo i hihna pen kuamah nial thei loin, i min, i minam min hi, cih kiteltakin hong lak hi. Mi dangdang zong a at omin tuate pen kibang pian lel ahih manin i at nawn kei hi.
Minam min tawh kisai-in Zo Suan Khang Tang Thu at pa S.P. Kham Do Nang B.A, B.L, M.R.E. in a na zonna-ah a nuai bangin mite na ciaptehna na at hi. Mite in Chin hong cih hangin i min pen en "Zo" mah a kici hihang cih na lak hi.
1. Roman Catholic Father Sangermano laibu laimai 35 (Father Sangetmano. A description of Burmese Empire) reprint Yangon; The Government Press, MDCL.
Kawlgam saklam nitum na lam Lattitut 20° 30° leh 21° 30° kikalah 'Jo' kici gam neuno khat a om hi. Amaute mite in Chin ci uha, ahih hangin amau kampau leh ngeinate uh tawh kiptakin om uh hi.
2. U Thein Pe Mint bawl Khamtung taangthu laibu laimai 172, (Thein Pe Mint, History of Chin Special Division; Yangon The Government Press 1967)
Chin kici minamte in, amau min pen anial tengtong loh uh hangin, a minammin bulpi taktak uh pen 'Jo' ahi hi, na ci hi.
3. U.S. Illinois sang minthang a kisin F.K. Lehman pa laibu bawl laimai 179 na-ah (Illinois studies in Anthropology No. 3; The University of Illinois Press Urbans 1863)
India gam leh Kawl gam kikalah kam pau atuam leh ngeina uh tawh kiptaka, ateeng minam khat oma, amau leh amau Jou kici uh hi. Amaute pen uk hak mahmah minam khat hi uha, Sha (Jiin) kici dawi bia uh hi. (B.C. 2000 pawlin, Jou kici kumpipa min piang na hi hi.
4. G.A. Grierson kici bawl laimai 2,3, na ah (G.A. Grierson Linguistic Study of India. (Yangon; The Government Printing Press 1904) P. 3-2.
The name Chin is not used by the tribes themselves, who used title such as Zo or Yo and Sho. Chin kici minam pen tua minamte in zang vet lo uh hi. Zo ahih kei le Yo leh Sho cih bek zang uh hi, ci-in na lak hi.
Tuate banah, Khamtung lai hong bawl sak Sangmang Dr. J. H. Cope, K.I.H., B.Sc., B.D., D.D. in, sang a zat ding Gam thu (Geography of Burma, Chin Hills (In Tedim) 1927 a kici sungah Zomite khamtung atun zawh uh kum 400, 500 val sawt lo ding hi, cih chin taang' Zo kammal na zang hi.

2 comments:

joseph thang said...

Lungdam lua ei.ka tel nop leh ka theih nop na tel ta ing ei..

joseph thang said...

Lungdam lua ei.ka tel nop leh ka theih nop na tel ta ing ei..